|
Imom al-Buxoriy
Imom
al-Buxoriyning ismi Muhammad,
kunyasi Abu Abdulloh, laqabi
ba'zan Imom al-Muhaddisiyn (muhaddislarning
imomi, peshvosi), ba'zan
Amirul-mo'miniyn fil-hadis (hadis
ilmining amiri, sultoni) va
nasabi Muhammad ibn Ibrohim ibn
al-Mug'iyra ibn Bardazbah
ibn Bazazbehdir. So'nggi ikki
ismi (ibn Bardazbeh ibn Bazazbeh)dan
ko'rinib turibdiki, imom
al-Buxoriyning asl nasabi
ajamlarga borib taqaladi. Bu
fikr talay adabiyotlarda qayd
qilingan bo'lib, ko'pchilik
muhaddislarning
ta'kidlashlaricha, "Bardazbeh"
so'zi arabcha "zori'"
(ziroat, dehqonchilik bilan
shug'ullanuvchi kishi) ma'nosini
bildiradi. Mashhur olim imom
as-Subkiy o'zining "Tabaqot
ash-shofi'iyya al-kubro"
("Shofe'iy ulug' tabaqalar")
nomli yirik asarida
Bardazbehning otasini Bazazbeh
deb ko'rsatgan.Imom al-Buxoriy
haqida yozgan ko'pchilik olimlar
esa uning nasabini faqat
Bardazbehga bog'lab tugatganlar.
Afsuski, tarixchilar Bardazbeh,
uning otasi Bazazbeh haqlarida
deyarli hech qanaqa ma'lumot
keltirmaganlar. Ba'zi
olimlarning xabarlariga ko'ra,
ular ikkovlarining kelib
chiqishi ajamdan bo'lib,
ularning dinlariga e'tiqod
qilganlar. Imom al-Buxoriy
otasining bobosi Al-Mug'iyra
Buxoro hokimi Yaman al-Juafiydan
Islom dinini qabul qilgan bo'lib,
Buxoroni vatan tutib yashab
qolgan. O'sha paytdagi taomulga
ko'ra, agar biron kishi Islom
dinini kimdan qabul qilsa, o'sha
kishining qabilasiga mansub
hisoblangan. Bu odat qabul
qilingan dinga sodiqlikning
belgisi bo'lib, arabcha nisbat
ul-vilo’ fil-Islom (Islom
diniga sodiqlik nisbati) deb
atalishi odat tusiga kirgan edi.
Albatta Al-Mug'iyra ham o'sha
davrda ommaviy tus olgan ushbu
urfdan holi bo'lmaganligidan
uning o'zi ham, undan keyingi
tug'ilgan avlodlari ham, shu
jumladan, Imom al- Buxoriy ham
Ju'afiy, deb atala boshlandilar.
Imom al-Buxoriyning nasli-nasabi
haqida tarixchilar keltirgan
ma'lumotlardan yana shuni qayd
qilish kerakki, uning bobosi
Bardazbehning ismini ba'zilar
aslida Al-Ahnaf deb keltirganlar.
Ahnaf, deb odatda eng aqlli, dono
kishilarga nisbat berilgan,
go'yoki saxiy, qo'li ochiq
kishilar "Hotamtoy",
deb aytilgani singari. Bundan
ko'rinib turibdiki, Imom
al-Buxoriyning bobosining
haqiqiy ismi Bardazbeh bo'lsa-da,
u oqil, zukko inson
bo'lganligidan Al-Ahnaf laqabi
bilan ham atalgan.
Imom
al-Buxoriyning otasi Ismoil,
uning kunyasi Abul-Hasan bo'lib,
o'z davrining yetuk
muhaddislaridan sanalib, Imom
Molikning shogird va
ashoblaridan biri bo'lib,
tijorat ishlari bilan ham
shug'ullangan. Afsuski, hozircha
uning qalamiga mansub biror asar
haqida aniq ma'lumotga ega
emasmiz. Biroq uni Hamad ibn
Zayd, Imom Molik, Abu Muoviya
kabi o'z davrining yirik
muhaddislaridan hadislar rivoyat
qilgani, Abdulloh ibn
al-Muborakning suhbatida bo'lib,
undan ta'lim olgani haqidagi
xabarlar manbalarda keltiriladi.
Uning shogirdlaridan iroqlik bir
qancha olimlar Ahmad ibn Hafs,
Nasr ibn Husayn va boshqalarni
ko'rsatish mumkin. Imom
al-Buxoriy "At-ta‘rix
al-kabir" ("Katta
ta’rix") asarida
otasining tarjimai holi haqida
talay ma'lumotlar keltiradi.
Tarixchi Al-Hofiz ibn Hibbon
o'zining "Kitob as-Siqqot"
("Buyuk insonlar haqida
kitob") nomli asarida
"Ismoil ibn Ibrohim, ya'ni
Al-Buxoriyning otasi Hamad ibn
Zayd va Molikdan hadislar
rivoyat qilgan, undan esa
iroqlik olimlar hadislar rivoyat
qilganlar", deb ta'kidlaydi.
Manbalarda
zikr qilinishicha, alloma Ismoil
o'ta taqvodor, xudojo'y, halol
bir inson bo'lgan. Tarixchi
Ahiyd ibn Hafasning yozganlari
bu fikrimizga yorqin dalildir:
"Abu Abdulloh (Imom
al-Buxoriyning otasi) bandalikni
bajo keltirayotgan chog'ida uni
ziyorat qilganimda menga u:
"Bor molu-dunyomdan na
harom yo'l bilan, na shubhali,
nopok yo'l bilan topilgan bir
dirhamni ham bilmayman", deb
iltijo qilganida mening nafasim
bo'g'ilib, butun vujudim uning
ulug'vorligidan hech narsaday
tuyuldi", deb yozadi.
Shuningdek,
Imom al-Buxoriyning otasiga xos
bo'lgan yana bir qancha asl
insoniy fazilatlar va uning
alohida xususiyatlari zikr
etilib, bunday fazilatlar o'sha
davrdagi kamdan-kam kishilarda
uchragani haqida ham qayd
qilinadi.
Imom
al-Buxoriyning onasi ham
taqvodor, diyonatli va har xil
karomatlar sohibasi bo'lgan
oqila ayol bo'lgan. U el orasida
Alloh taologa iltijo etib, doimo
duolar o'qib yuradigan pokiza
ayol sifatida tanilgan edi.
Ma'lumki, Imom al-Buxoriy
yoshligida ko'zi jarohatlanib
ko'rish qobiliyati susaygan
bo'lib, har qancha urinmasin ham,
tabiblar uni davolay olmagandilar.
Kunlardan bir kuni
Al-Buxoriyning onasi tushida
Ibrohim alayhissalomni ko'rganda
u zoti sharif bu mushfiqa onaga
qarab: "Ey volida! Sening
duolaringning ko'pligidan Alloh
taolo o'g'lingga to'liq
ko'rish qobiliyatini qaytardi",
deb xitob qilganlar. Keyin u
"Uyqumdan uyg'onsam, o'g'lim
Muhammadning ko'z nuri to'liq
qaytib tuzalib
ketibdi", degan rivoyat
mavjuddir. Afsuski, Imom
al-Buxoriy yoshligida ko'zi ojiz
bo'lib qolganligi, uning
sabablari, so'ngra unga
to'lig'icha ko'z quvvatining
qaytganligini, chunonchi, u "At-Tarix
al-Kabir" nomli asarini
oyning yorug'ida yozgani
tafsilotlari haqida manbalarda
aniq ma'lumotlar uchratmadik.
Abu Ali al-G'assoniy degan
olim "Muhammad ibn
Ismoilning yoshligida ko'zi ojiz
bo'lib qolgan. Uning onasi
taqvodor ayol bo'lib, tushida
Ibrohim xalilullohni ko'rganda u:
"Ko'p duolar qilib
yig'laganingdan Alloh taboraka
va taolo o'g'lingning ko'zini
qaytardi", degan. Ona:
"Ertalab uyg'onsam, Alloh
o'g'limga ko'rish qobiliyatini
qaytarganini
ko'rdim", degan. U ham
yuqoridagi fikrni aynan
qaytaradi.
Imom
al-Buxoriy azaldan ilm fan va
madaniyat ravnaqida mashhur
bo'lgan Buxoro shahrida tavallud
topgan. Ko'plab muarrixlarning
guvohlik berishlaricha, Buxoro
azaldan Movarounnahrning eng
qadimiy va go'zal shaharlaridan
biri bo'lgan.
Manbalarda zikr
qilinishicha, shaharning o'rab
turgan devorlari o'ttiz olti
millga cho'zilgan. Shaharning
obod va ko'rkamligi, uning
benazir go'zalligi xususida
manbalarda zikr qilinishicha,
shaharning o'rab turgan
devorlari o'ttiz olti millga
cho'zilgan. Shaharning obod va
ko'rkamligi, uning benazir
go'zalligi xususida ko'plab
shoirlar va fozillar o'zlarining
nasriy va nazmiy asarlarida
alohida extiros bilan tarannum
etganlar.
Mana
shu muhtasham shahar - Buxoroi
sharifda 194 hijriy sana shavvol
oyining 13 kunida salotul
jum'adan keyin (810 milodiy sana
21 iyul) jami' muhaddislarning
imomi, hadis ilmining sultoni (amirul
mo'm'inin fil hadis), sayyidul
fuqaho kabi ulug' laqablarga
muyassar bo'lib, Payg'ambar
alayhissalomning muborak
hadislariga durdonasimon sayqal
berib, ularni abadul-abad
barhayot qilgan ulug' zot Imom
al-Buxoriy dunyoga kelgan. Buyuk
shoir va mutafakkir Abdurahmon
Jomiy buyuk muhaddisning ilmiy
salohiyatiga yuksak baho berib:
"Batxa (Makka) va Yasrib (Madina)da
yasalgan tanganing Buxoroda
sayqali kamoliga yetdi",
deb
yozgan edi. O'rta asrlarda
tug'ilgan olimlar tavallud etgan
oylar, kunlar tugul manbalarda,
hatto ko'pincha yillarida ham
aniq bir sana bo'lmay, xilma-xil
yillar ko'rsatilgan hollari ko'p
uchraydi. Imom al-Buxoriyning
tug'ilgan vaqti (kuni, oyi, yili)ning
aniq keltirilishining boisi
shundaki, uning o'zini
yozishicha, u tug'ilgan vaqt
haqida otasi qo'li bilan yozib
qo'ygan varaq unga, zamondosh
olimlarga yetib kelgan.
Imom
al-Buxoriy yoshligidayoq otasi
vafot etib, uning tarbiyasi
faqat volidasi kafolatida
bo'lgan. Bir muncha ulg'ayib aqli
raso bo'lgach, uning qalbida
islomiy ilmlarga, ayniqsa,
Payg'ambar alayhissalomning
muborak hadislarini o'rganishga
va yodlashga moyillik tobora
kuchaya borib, u dastavval Ibn
al-Muborak va Vakiy'ning
hadislarga oid asarlarini yod
oladi.
Imom
al-Buxoriyning kotibi, uning
asosiy tasnifi "Sahih"
asari roviylaridan biri Abu
Ja'far Muhammad ibn Abu Hotam
al-Varroq shunday deb yozadi: "Al-Buxoriyning: "Hadislarni
yod olish ilhomi menga
boshlang'ich maktabda
o'qiyotganimda kelgan
edi", deb aytganini
eshitganimda: "O'shanda
necha yoshda edingiz?" deb
so'radim. U: "O'n yoshda,
balki undan ham kichik edim",
deb javob bergandi". Bu
misoldan ko'rinib turibdiki,
Imom al-Buxoriy juda yoshligidan
boshlab hadislarni yod olib, bu
ilmga alohida zavq-shavq va
qiziqish bilan qaragan.
Imom
al-Buxoriyning ustozlari haqida
gapiradigan bo'lsak, u eng
avvalo o'sha paytda Buxoroning
taniqli muhaddislaridan sanalgan
olim Ad-Doxiliydan hadis ilmidan
saboq olgan. Hadislarni
o'rganish bo'yicha ushbu olim
tashkil etgan to'garak (halqa)ning
shuhrati keng tarqalgan bo'lib,
uning faoliyati yoyilib ulkan
samaralarga erishgan. Kunlardan
bir kuni Ad-Doxiliy o'z odaticha
hadis ilmidan dars berar edi,
Al-Buxoriy ham boshqalar qatori
dars tinglab o'tirgan edi.
Shunda Ad-Doxiliy bir hadis
isnodi haqida gapirib: "Sufyon
Abu Zubayrdan, u Ibrohimdan",
dedi. Bunga Al-Buxoriy:
"Abu Zubayr hech vaqt
Ibrohimdan rivoyat qilmagan",
dedi va bu bilan u
Ad-Doxiliyning bu sanad
xususidagi xatodan ogoh qilmoqni
istagandi. O'z shogirdining
ovozini eshitgan Ad-Doxiliy esa
hayratga tushib dag'allik bilan
uning so'zini bo'ldi. Shunda
Al-Buxoriy o'ta xotirjamlik
bilan: "Ustoz, agar
ishonmasangiz, asl manbaga
qarang", dedi. Ad-Doxiliy
manbaga qarab Al-Buxoriy aytgan
gapning to'g'riligini e'tirof
qilib tan oldi-yu, lekin o'sha
hadis sanadini tuzatishni
paysalga soldi. Insof yuzasidan
yoki uni sinab ko'rish uchunmi,
xullas, sanadni tuzatish
masalasini Al-Buxoriyning o'ziga
tashladi. Tashqariga chiqishgach,
Al-Buxoriydan: "E bola, bu yog'i endi qanday
bo'ladi?" deb so'radi. Al-Buxoriy
esa o'ylamasdan shunday javob
qildi: "Zubayr ibn Adiy Ibrohimdan rivoyat
qilgan". Shundan keyin u (Ad-Doxiliy)
qalam olib yozganini tuzatdi va
"Sen haqsan", dedi.
Al-Buxoriyning aytishicha, bu
vaqtda u atigi o'n bir yoshda
bo'lgan. Manbalarda
keltirilishicha, Al-Buxoriyga
o'n yoshidan boshlab hadislarni
yod olish ilhomi nasib etib,
yoshi ulg'aygan sari bu rag'bati
tobora kuchayib ziyoda bo'lib
borgan, u nafaqat hadislarni
shunchaki yod olish, balki unda
yoshligidan boshlab hadislarni
sahih (to'g'ri, ishonchli) va
g'ayri sahihlarga (xato,
noto'g'ri) ajratish, ularning
illatlarini aniqlash, hadis
roviylarini o'rganib tahqiq
qilish, ular rivoyatining
adolatliligi, to'g'riligi,
ishonchli yoki ishonchsizligi,
roviylarning maishiy hayotlari,
yashash joylari, tug'ilgan va
vafot etgan sanalari,
bir-birlari bilan o'zaro qilgan
muloqotlari, (turli roviylar
keltirgan hadislarni bir-biriga
solishtirib muqoyasa qilish,
ularning bir-birlari bilan
o'zaro bog'liqligi va bir-biriga
bog'liq bo'lmay uzilishlar bor
holatlari, hadis ilmining
xilma-xil va eng yuqori
nuqtalariga yetishish, uning
turli masalalarini chuqur tahqiq
etish, ularni ja'mlash va
Qur'oni karim oyatlari bilan
uzviy bog'liqlikda o'rganish
kabi masalalar bilan qiziqdi.
Agar muxtasar holda xulosa qilib
aytadigan bo'lsak, bu masalalar
bilan Imom al-Buxoriy
yoshligidan boshlab alohida
ishtiyoq va mehr bilan astoydil
shug'ullanib, bu oliyjanob
ishlar uning butun fikri-zikrini
batamom chulg'ab, uning dilida
kundan-kun kuchayib tobora
mustahkamlanib boradi.
Hadisshunoslikda
yana bir muhim fan bo'lgan
illatli hadislarni aniqlash
g'oyatda mas'uliyatli va
murakkab ishlardan hisoblanadi.
Hadis ilmiga oid barcha tartibot
va uslublarni mukammal bilish
bilan bir qatorda roviylarning
tug'ilgan va vafot etgan
vaqtlari, ushbu hadisni kimdan
eshitib, kimdan rivoyat
qilayotgani, eshitgan ibora va
alfozlarining aniqligini
to'la-to'kis egallagan
bo'lishligi kerak. Shu boisdan
ham muhaddislarning ko'pchiligi bu masalalarni
to'la-to'kis egallash hadis
ilmida eng yirik muammo va ayni
vaqtda o'ta sharafli mas'uliyat
deb hisoblaydilar. Hadisni
yodlab, ularni mukammal idrok
qilgan va ulkan tajribaga ega
bo'lganlargina, hadislar
xususida uzil-kesil gapirishga
haqlari bo'lganlardan faqat Ali
ibn al-Madiyniy, Yaqub ibn
Shayba, Ahmad ibn Hanbal,
Al-Buxoriy, Abu Hotam, Abu Zur'a,
Ad-Doraqutniy va ularga
ergashgan bir necha muhaddislar
ushbu yuksak maqomga sazovor,
degan fikrni olg'a suradilar. Bu
o'rinda Ali ibn al-Madiyniyning
quyidagi so'zlarini keltirish
illatli hadislarni qanchalik
qiyin va murakkab ekanligiga
yana bir bor ishonch hosil
qilamiz: "Mening o'zim
bilgan bir hadisning illatini
aniqlashdan ko'ra yangi, men
bilmagan yigirmata hadis yozib
olishim men uchun osondir".
Darhaqiqat, hadislarda garchand
zohiran o'zaro bog'liqlik
bo'lsa-da, isnodi jihatidan
dastlabki roviyga bekamu-ko'st
yetkazish yoki uzilish bilan
yetkazish yoki bir hadis
iboralarini ikkinchi bir hadis
so'zlari bilan aralashtirib
yuborish yoki bo'lmasa,
roviylardan birining nuqsonini
aniqlash juda qiyin va
mashaqqatli vazifadir. Mana shu
zayldagi to'liq imkoniyatga va
har tomonlama mukammal axborotga
ega bo'lmaganlar, tabiiyki,
hadis ilmida biror yutuqqa
erishishi amri mahol edi. Komil
ishonch bilan aytish mumkinki,
Imom al-Buxoriy mukammal
egallagan buyuk san'atlardan
biri bu illatli hadislarni
aniqlash san'ati bo'lgan. Imom
al-Buxoriyning zamondoshi
bo'lgan olim Al-Hofiz Ahmad ibn
Hamdun bunday degan: "Usmon
ibn Abu Sa'iyd ibn Marvonning
janozasi paytida Muhammad ibn
Yah'ya az-Zuhliy Al-Buxoriydan
roviylar ismlari va illatli
hadislar haqida savol
so'raganida Al-Buxoriy go'yoki "Qul huva ollohu
ahad..."ni yoddan
o'qiyotgandek, merganning bexato
o'qi misoli to'g'ri javob
qilganini ko'rgandim".
Mavridi kelganda shuni aytish
kerakki, mana shu davrda, ya'ni
IX asrda Nishopurda ilm-fan,
ayniqsa, hadis ilmi nihoyatda
taraqqiy qilib, unda Imom
al-Buxoriy, Imom Muslim ibn
al-Hajjoj, Imom at-Termiziy va
boshqa birqancha buyuk
muhaddislar yig'ilgan bo'lib,
ular shaharda faoliyat
ko'rsatadigan madrasalarda hadis
ilmidan dars berardilar. Bu
buyuk muhaddislar oralarida
ilmiy munozaralar va bahslar
juda ko'p bo'lgan. Imom
al-Buxoriy hadis sohasidagi o'z
ilmi va salohiyati, ayniqsa,
illatli hadislarni aniqlash
mahorati bilan barchani qoyil
qoldirgan, muhaddislarning
hammasi unga bir ovozdan tan
bergan. Imom al-Buxoriy
masjidlarda, ommaviy ilmiy
yig'inlarda ham ishtirok etgan.
Uning chuqur bilimiga tan berib,
o'z davrining mashhur
muhaddislaridan biri sanalgan
Muslim ibn al-Hajjoj Imom
al-Buxoriyga o'z samimiy
munosabatlarini bildirib: "Sizni
faqat hasadgo'ylargina ko'ra
olmaydi. Mening iymonim komilki,
sizdek buyuk olim jumlai-jahonda
yo'q", deb hitob qilgan.
Imom
al-Buxoriyning illatli
hadislarni bilishdagi benazir
mahorati, mukammal ilmi va
qobiliyati haqida uning
zamondoshlari ko'p qimmatli
fikrlarni bildirganlar. Illatli
hadislarga atab maxsus asar
yozgan Imom at-Termiziy o'z
asari "Kitob
al-Ilal"da: "Hadislar,
roviylar, ular tarixlaridagi
illatlar xususidagi fikrlarim
Imom al-Buxoriyning "Kitob
at-Ta’rix" asaridan
foydalanganlarim, ulardan yana
ko'prog'ini Muhammad ibn Ismoil
al-Buxoriy bilan qilgan ilmiy
munozaralarim paytida olganman,
shuningdek, Abdulloh ibn
Abdurrahmon, Abu Zur'adan ham
foydalandim-u, lekin baribir
ko'prog'i Muhammad al-Buxoriydan,
kamrog'i esa Abdulloh bilan Abu
Zur'adandir", deb
ta'kidlagan. Yana Imom
at-Termiziy: “Illatli
hadislarni va isnodlarni aniq
bilishda Muhammad ibn Ismoil
al-Buxoriydan ko'ra ustun
bo'lgan birorta olimni
ko'rmadim", deb qayd qilgan.
Imom
al-Buxoriy ishtirok etgan ilmiy
majlislarning birida o'z
zamonasining yetuk olimlaridan
sanalgan Al-Faryobiy sanadi
quyidagicha bo'lgan bir hadis
haqida gapirib: "Sufyon Abu
Urvadan, u Abul Xattobdan, u Abu
Hamzadan", dedi. Majlisda
hozir bo'lganlarning birortasi
ham Sufyondan boshqalarining kim
bo'lganligini aniq bilmadi,
chunki bu o'rinda ularning faqat
kunyalari (Abul Xattob, Abu
Hamza) aytilgan edi. Shunda
Muhammad al-Buxoriy vazminlik
bilan: "Abu Urva - bu Muammar
ibn Roshid, Abul Xattob esa
Qatoda ibn Daoma, Abu Hamza Anas ibn Molikdir.
Buyuklarning ishlari inqilobiy
tusda ulug'vor bo'lganligi uchun
ham ular faqat kunyalari bilan
aytilganlar", dedi. Hadis
rivoyatidagi noqislik va
ularning to'g'riligiga ishonch
hosil qilish masalalari
sahobalar davridan boshlanib,
o'sha paytdanoq hadislarni yozib
olishda unga alohida e'tibor
berilgan. Chunonchi,
sahobalarning o'zlari rivoyat
qilgan hadislarda ham illatli
hadislar uchragan hollari
aniqlangan edi. Payg'ambar
vafotlaridan keyin vaqt
jihatidan muddat kam o'tganligi,
hadislarni naql qilishda
vositalarning ozligi tufayli
boshda unga ehtiyoj unchalik
katta bo'lmagandi. Rivoyatda
ishtirokchilar soni ko'payib,
vaqt o'ta borgan sari
roviylarning illatini aniqlash
masalasiga yanada zarurat
kuchaydi. Hadis ilmida ham,
muhaddislar orasida ham bu
masala muhim ahamiyat kasb eta
boshladi.
Hadis
roviylariga nisbatan alohida
diqqat-e'tibor, chuqur munosabat
bilan qaralib, har xil uslub-u
qoidalar yaratildi, masalan,
qaysi holatlarda
zamondoshlarning illati
qabul qilinmaydi, qaysi bir
holatlarda qabul qilinadi kabi
aniq yo'l-yo'riqlar ishlab
chiqildi. Xulosa qilib aytadigan
bo'lsak, hadislarda illat
masalasi muhim ahamiyat kasb
etib, u bilan
shug'ullanadiganlardan o'ta
diyonatli va taqvodorlik,
qobiliyat talab qilinadi. Imom
al-Buxoriy bu sohada o'ziga
asosiy dasturul-amal qilib olgan
ehtiyotkorlik maslagi u diyonat,
iymon-ixlos va xudojo'ylikda
yuksak darajaga erishganligini
ko'rsatadi.
Illatli
hadislar haqidagi Imom
al-Buxoriyning mulohazalari juda
mutavoze' va odob-axloq
yuzasidan bo'lib, "uni
shunday qoldirganlar" (tarakahu),
"u tashlab ketilgan" (matruk),
"tushirib qoldirilgan"(soqit),
"bu haqda o'zgacha bir
fikr-mulohaza ham bor",
"bu xususda avval o'tganlar
hech narsa demaganlar" va
shunga o'xshash beozor, oddiy va
samimiy iboralardan tashkil
topgan. Juda kamdan-kam hollarda
Imom al-Buxoriy biron odamga
nisbatan "u ichidan o'ylab
chiqqan" yoki "kazzob",
demasdi, illatli hadislar
masalasida Al-Buxoriy ishlatgan
eng qattiq ayblov "hadisning
inkor qiluvchi" ("munkir
al-hadis"), degan ibora
bo'lardi. Hadis ilmida shu qoida
odat tusiga kirdiki, agar Imom
al-Buxoriy biron roviy
haqida "u munkir al-hadis",
desa, undan hech vaqt hadis
rivoyat qilinmasdi. Bu xususda
Ibn al-Qatton Imom
al-Buxoriyning ushbu so'zlarini
keltiradi:"U (Al-Buxoriy) unga
har qanday kishi haqida
“u munkir al-hadis", degan
bo'lsa, tamom, undan hech
vaqt hadis rivoyat
qilinmaydi", degan.
Imom
al-Buxoriy ustozlarining soni
ko'p bo'lib, ulardan birining
ismi "Musaddid" (lug'aviy
ma'nosi "to'g'ri yo'lga
boshlovchi") edi.
Al-Buxoriy unga qattiq ishonib:
"Musaddid - o'z ismiga monand
to'g'ri yo'lga boshlovchidir.
Kitoblarim o'zimda bo'ladimi
yoki unda bo'ladimi, menga farqi
yo'q", deb doimo takrorlar
edi. Ushbu ta'kiddan ayon
bo'layotirki, Imom al-Buxoriy
o'z kitoblarining muhofazasiga
alohida ahamiyat bergan. U bu
masalaga bamisoli hadis
rivoyatiga e'tibor bergandek
alohida e'tibor bilan qaragan.
Shuningdek, ular qanday
odamlarning qo'lida saqlanishiga
ham jiddiy qaragan. O'z
kitoblarini har qanday kimsaning
qo'liga tushib qolishiga befarq
qaramagan.
Imom
al-Buxoriy o'zining butun
faoliyati davomida ham ilmiy,
imkoni bo'lsa, moddiy jihatidan
odamlarga, ya'ni Allohning
bandalariga biror naf
yetkazishni o'zining asosiy
maqsadi qilib qo'ygan edi. U
doimo ilm ahllari-yu, ilm
toliblariga, hatto ustozlar (ash-shuyuh)
va muhaddislarga ham moddiy
yordam ko'rsatardi. Tijorat
qilganda har safar o'zi
ko'rayotgan oylik daromadidan,
ya'ni foydasidan besh yuz
dirhamni faqiru miskinlarga, ilm
toliblariga sarflardi. Tolibi
ilmlarga ma'lum mablag'lar (maoshlar)
ajratib, ularni alohida qiziqish, zavq-shavq bilan
Payg'ambar alayhissalom
ilmlarini (hadisi shariflarini)
o'rganishga rag'batlantirardi,
ahli ilmga nisbatan g'oyatda
ko'p ehson ko'rsatardi. Ayni
vaqtda Imom al-Buxoriy o'z
shaxsiy hayotida,
yeyish-ichishda va kiyinishda
sira ham ortiqcha dabdaba va
behuda sarfu-xarajatlarga yo'l
qo'ymasdi, sabr-toqat va qanoat,
chidamlilik uning uchun odat
tusidagi tabiiy bir hol edi.
Imom
al-Buxoriy g'oyatda beg'ubor,
halol-pokiza, diyonatli inson
bo'lib, g'iybatu-nohaqliklardan
uzoq bir kishi edi. U doimo
"G'iybat qilishlik harom
ekanini bilganimdan boshlab
hech qachon biror kishi haqida
g'iybat gapirmaganman", deb
ta'kidlardi.
Imom
al-Buxoriyning eng ulug'
fazilatlaridan yana biri u
taassub (mutaassiblik)ning har
qanday ko'rinishlaridan uzoq
bo'lgan alloma edi. Uning shoh
asari "Sahih al-Buxoriy"
bilan chuqurroq tanishilsa,
Buxoriyning o'z kitobidagi
ma'lumotlarga nihoyatda katta
sinchkovlik va ehtiyotkorlik
bilan yondoshganini ko'ramiz.
Qanchadan-qancha mashaqqatlar
bilan to'plangan hadislarining
sahihligiga to'la ishonch hosil
qilib, obdon tekshirgandan
keyingina o'z asariga
kiritganligi ushbu fikrimizni
yana bir bor tasdiqlaydi. Imom
al-Buxoriyning "Sahih"
asari haqida gapirar ekanmiz,
shuni ham qayd qilish kerakki,
ushbu kitobning sahih
isnodlarida ahli sunnaga mansub
bo'lmagan roviylar ham uchraydi.
Imom al-Buxoriy muhaddislarda
hadislarga bo'lgan katta mehr va
intilish hamda unga qat'iy amal
qilish har qanday tahsinga
sazovor, deb hisoblardi. Bu
masala g'oyatda muhim bo'lib, bu
xususda ba'zi muhaddislarning
o'zlari ham fikr-mulohazalarini
bildirganlar. Jumladan, imom
Ahmad ibn Xanbal: "O'zim
amal qilmagan bitta ham hadisni
kitobga olmaganman", deb
ta'kidlagan bo'lsa, o'z
davrining yirik muhaddislaridan
biri sanalgan Vakiy’ ibn
al-Jarroh: "Agar biror
hadisni yodlashni istasang, eng
avvalo unga amal
qil", degan. Yana bir
muhaddis Ibrohim ibn Ismoil
esa: "Hadislarni yodlashda
eng avvalo unga amal qilish
yo'lidan foydalanardik",
deb
ta'kidlagan, alloma As-Suyutiy
o'zining "At-Tadriyb"
nomli asarida bu jarayonni
quyidagicha ifodalaydi: "Ibodatlar,
odob-axloq, fazilatlar, solih
a'mollar xususida eshitgan
hadislardan samarali foydalanish
lozim. Bu birinchidan ushbu
hadisning zakoti, ikkinchidan
esa uni yodlash uchun yaxshi
omildir".
Imom
al-Buxoriy yashagan davrda Xolid
ibn Ahmad az-Zuhliy Tohiriylar
tomonidan bo'lib, Buxoroning
amiri sifatida saltanat
yuritardi. Xorijiy yurtlarga
qilgan uzoq yillar davom etgan
safaridan qaytib, Imom
al-Buxoriy o'z ona yurti
Buxoroda o'rnashgach, uning
shonu-shuhrati turli tomonlarga
tarqab, ko'plab hadis toliblari
to'da-to'da bo'lishib, Buxoriy huzuriga kela
boshlagach, Xolid ibn Ahmad
az-Zuhliy ular bilan garchand
mazhabiy masalalarda bir qadar
muxolifatda bo'lsa-da, ularning
rivoyatlarini tashlab ketmasdan
kitobiga kiritgan. Bu tusdagi
tasomuh (sabr-toqatlilik, boshqa
mazhablarga nisbatan e'tirom
bilan qarash) qanday holatda
bo'lmasin, chegaralangan yoki
chegaralanmagan ko'rinishda
bo'lsa-da, buning dastidan hadis
rivoyatiga shak-shubha
bo'lmasligi uchun muhaddislar
o'rtasida udum bo'lgan qoidaga
ko'ra ular ahl ul-havoga (shiyalar,
xorijiylar, mo'taziliylar va
hakazo) ham mansub rivoyatlarini
qabul qilganlar, faqat shu shart
bilanki, ular bid'atga da'vat
qilmaydigan, yolg'on-yashiq
rivoyatlarni tarqatmaydigan, har
qanday holatda ham soxta (yolg'on)
aralashishini hatto xayoliga ham
keltirmaydigan kishilar bo'lishi
talab qilingan. Shu boisdan ham
Imom al-Buxoriyning roviylariga
nazar solsak, ulardan ba'zilari
shiya tamg'asi bilan
ko'rsatilgan bo'lib, Buxoriy ularning rivoyatini
"Sahih"
kitobiga kiritgan. Ba'zan esa
asosi bo'lgan hollarda
ba'zi-bir boshqalarini
shiyalarga yoki rofiziylarga
mansubligidan ular rivoyatlarini
o'z kitobiga kiritmagan.
Hadislardagi
noqis (illat)liklarga alohida
e'tibor bergani kabi Imom
al-Buxoriy roviylarning ibratli,
go'zal fazilatlarini alohida
ko'rsatishga ham katta ahamiyat
bergan. Agar keltirgan
rivoyatlari to'g'ri bo'lsa
roviylarning haqiqiy
tavsiflari-yu, adolatli
ishlarini hech bir kamsitmasdan
batafsil zikr qilgan.
Payg'ambar
alayhissalomning hadislariga
nisbatan qiziqishi bo'lgan
Buxoroning amiri Xolid ibn Ahmad
az-Zuhliy Imom al-Buxoriyni o'z
saroyiga kelib, unga va uning
o'g'illariga "Sahih
al-Buxoriy" va "At-Ta’rix"
kabi asarlaridan saboq berishini
talab qiladi. Shunda alloma
amirdan kelgan xabarchiga
"Men ilmni xor qilib,
uni hukmdorlar eshigiga olib
bormayman", degan
javobni beradi. Shundan keyin
amir agar Imom al-Buxoriy amir
saroyiga kelishni xohlamasa,
bolalari uchun alohida, maxsus
vaqt ajratib dars berishini,
unda boshqa talabalar ishtirok
qilmasligini ta'kidlab, yana
vakilini yuboradi. Lekin Imom
al-Buxoriy amirning bu talabiga
ham rad javobini beradi,
chunonchi, ilm olmoqlik
Payg'ambarimiz alayhissalom
meroslaridan bo'lib, bunda har
bir inson - xosu-avom teng huquqqa
ega, deydi va agar amirda undan
dars olish ehtiyoji bo'lsa,
uyiga yoki bo'lmasa, masjidga
kelishligini so'rab "Agar
bu taklifim sizga ma'qul
bo'lmasa, siz hokimsiz mening
saboqlarimdan (ilmiy
yig'inlarimdan) man qiling (to'xtating),
bu menga odamlardan o'z ilmimni
bekitmayotganim uchun qiyomat
kunida Alloh huzurida bir uzr
bo'ladi, deydi. Mana shu
dadil javobdan keyin Buxoro
amiri qattiq g'azablanadi va
allomani shahardan chiqarib
yuborish yo'llarini izlaydi.
Lekin Imom al-Buxoriy millionlab
musulmonlarning qalbini o'ziga
rom qilib, ularning cheksiz
hurmati-yu muhabbatiga sazovar
bo'lganligidan amir o'z
hokimiyati-yu saltanati kuchi
bilan uni shahardan chiqarib
yuborishga muvaffaq bo'la
olmaydi.
Shundan keyin beandisha bir
guruh, nopok kimsalarni topib
Imom al-Buxoriyga nisbatan
xaloyiqning g'azabini
qo'zg'aydigan yolg'on-yashiq
tuhmat va bo'htonlardan iborat
aybnomalarni tarqattiradi. Natijada
shular sababli amir allomadan
shaharni tark qilib chiqib
ketishini talab qiladi.
Imom
al-Buxoriy Buxorodan chiqib
ketgach, Poykandga keldi.
G'animlar Buxoroda allomaga
qarshi to'qigan ig'vogarona
tuhmatlarni chor atrofga
tarqatishga zo'r berib, jiddu
jahd ko'rsatib, ushbu tuhmatni
xalq orasida oshkora qilib
yoygan edilar. Shu boisdan ham
bu bo'hton xabar Imom
al-Buxoriydan oldin Poykandga
kelib yetgan bo'lib, Poykand
ahli shu masala xususida ikki
toifaga bo'lingan edilar.
Ularning bir qismi Imom
al-Buxoriyni ushbu tuhmatdan
himoya qilib uning tarafini olsa,
ikkinchi qismi esa fisqu
fasodchilarni
qo'llab-quvvatlagandilar.
Qachonki, Imom al-Buxoriy Poykand
ahli o'rtasidagi ushbu
ixtilofdan voqif bo'lgach, bu
shaharda yashashlikni o'ziga
munosib ko'rmadi. Ayni vaqtda
Samarqand ahli Al-Buxoriyni
Poykandga kelganini bilgach,
ular uni Samarqandga taklif
qilib, unda muq'im istiqomat
etib, mudarrislik qilishlarini
so'radilar. Bunga rozilik
bildirgan Buxoriy
Poykanddan chiqib, ular tomon
ravona bo'ldi va Samarqand
yaqinidagi Xartang deb
ataladigan qishloqda bir
qarindoshinikida to'xtaydi.
Lekin
Imom al-Buxoriy Buxoroda
ko'tarilgan fitna Samarqandga
ham yetib kelganidan xabar topib,
uning ahli Poykanddagi kabi ikki
guruhga bo'linganini, ulardan bir
guruhi uni qo'llab-quvvatlashini,
ikkinchi guruh esa unga
muxoliflik bildirib, qarshilik
izhor etganini bilgach, "Allohim,
qanchalik keng bo'lgani bilan
dunyo menga torlik qilib qoldi,
endi meni o'z rahmatingga qabul
et", deb duo qildi. Shu
orada u qattiq betob bo'lib
qoldi va 256 hijriy yilning
ramazon hayitida (Iyd al-fitr)
kechasida (870 yil 31 avgust)
vafot etdi.
Imom
al-Buxoriy haqida yozgan
muarrixlar va solnomachilar
uning husni xulqlari zikr
qilganlarida, albatta, uning
quvvai-hofizasi va xotirasining
kuchliligini alohida ta'kidlab
ko'rsatadilar. Chunonchi, Imom al-Buxoriyning xotirasi
kuchli bo'lganligi xususida
ko'pdan-ko'p afsonaviy tarzdagi
rivoyatlar mavjud. Uning
ustozlari Muhammad
al-Buxoriyning yoshligidan Alloh
taolo ato qilgan noyob
iqtidori va quvvai-hofizasini
sezib, unga bir ovozdan tan
berganlar. Yoshligidayoq uning
haqida "G'oyatda fozil
inson bo'ladi", "Dovrug'i
el orasida doston zot bo'lib
chiqadi", deb aytgan
bashoratlari tarix kitoblarida
bitilgan.
Buyuk
muhaddis Abu Iso at-Termiziy Imom al-Buxoriy el orasida
tanila boshlagach, Abdulloh ibn
Munirning "E Abu Abdulloh,
Alloh seni bu ummatning ziynati
qilib yaratgan!" degan
fikrini keltiradi. At-Termiziy
yana: "Alloh taolo uning
barcha xohishini mustajob qilib
yaratgan edi", deb
ta'kidlaydi. Tarixchi Shamsuddin
az-Zahabiy quyidagicha hikoya
qiladi: "Xolid ibn Ismoil:
"Basra
mashoyixlari xususida Imom
al-Buxoriy bilan bizning
fikrimizda ko'pincha ixtilof
bo'lardi. Shu paytda u o'spirin
bola bo'lib, hadislarni sira
yozmasdi. Shu zaylda o'n olti
kun o'tgach, u bizga: "Juda ko'p
hadis eshitib yozib oldinglar,
qani menga ko'rsatinglarchi,
qancha hadis yozib olibsizlar?"
dedi. Hisoblab ko'rsak, o'n besh
mingdan ziyod hadis yozgan
ekanmiz. Al-Buxoriy ularning
hammasini yoddan aytib berdi,
hatto yozgan hadislarimizning
ko'plaridagi xatolarni uning
yoddan aytganlariga qarab
tuzatib ham oldik", degan
edi". Olim
Muhammad ibn al-Azhar
as-Sijistoniy "Biz alloma
Sulaymon ibn Xarabdan hadis
ilmidan saboq olardik.
Al-Buxoriy ham biz bilan birga
hadis eshitardi-yu, lekin sira
yozmasdi. "Nega u yozmayotir?"
deb so'raganlar "O'z yurti
Buxoroga qaytgach, yodidan
yozadi", deb javob
olgandilar. Ushbu Sulaymon ibn
Harab o'z zamonining mashhur
allomalari va hadis hofizlaridan
hisoblanib, Makkai Mukarramada
qozi ham bo'lgan. Uning xotirasi
g'oyatda kuchli bo'lib, hech bir
kitob-daftarga boqmay, o'n
minglab hadisni yoddan rivoyat
qilgan. Abu Hotam shunday hikoya
qiladi: "Men Bag'dodda Sulaymon
ibn Harabning darslaridan saboq
olganman. Uning sabog'ini
olganlarning soni qirq mingdan
ham oshib ketgan bo'lib, u
hijriy 224 yilda vafot etgan.
Imom al-Buxoriy ham uning
shogirdlaridan hisoblanardi.
Fazlu kamolining shunchalik
buyuk bo'lishiga qaramasdan u
Al-Buxoriydan "Sen bizga
Shu'abaning xatosini tushuntirib
ber", deb iltimos qilardi.
Hifzu zakovat, idroku
tafakkurdan rabboniy (ilohiy)
bir noyob qobiliyat va iste'dod
Imom al-Buxoriyga a'to
etilgandiki, hatto unga
ustozlari tomonidan ham g'oyat
darajada izzat-ikrom va hurmat
ko'rsatilib, ko'p muhaddislar
uning huzurida dars o'tishdan
ham hijolat bo'lib, hayiqib
turganlar. Shu xususda Fath ibn
Nuh an-Naysoburiyning "Ali
ibn al-Madiyniyning darsida
hozir bo'lganimda Muhammad
al-Buxoriyning uning o'ng
tomonida o'tirganini ko'rdim.
Ustoz har bir hadisni zikr
qilganida hurmat bajo keltirib,
Al-Buxoriy tomoniga ohista
burilib qo'yar edi", deb
yozishi ustozlarining Imom
al-Buxoriyga hurmat-e'tibori
alohida bo'lganligidan
dalolatdir.
Ko'pgina
manbalar va tarix kitoblarida
Imom al-Buxoriyning aql-zakovati
va quvvai-hofizasini sinash
maqsadida qilingan imtihon (sinov)
xususida aniq ma'lumotlar zikr
qilingan. Darhaqiqat, bunday
jiddiy bir imtihon Bag'dodda Dor
ul-xilofat (Xalifalik uyi)da
Bag'dod ulamolari tomonidan
uyushtirilgan. Bag'dodlik olim
Abu Bakr al-Kaluzoniy (vafoti
249 hijriy yil) "Muhammad
ibn Ismoil al-Buxoriyga o'xshash
hech bir olimni ko'rmadim. Biror
ilmga oid har qanday kitobni
olib sinchiklab mutolaa
qilardi-da, unda keltirilgan
barcha hadislarni bir martaning
o'zidayoq yodlab
olardi", deb yozgan.
Qachonki,
Imom al-Buxoriy hadis ilmi
bo'yicha mukammal ilmga ega
bo'lib, ilmiy majlislar
uyushtirib, saboq bera
boshlagach va uning bu tarzdagi
majlislarining dovrug'i har
tarafga tarqab, el orasida
yoyilgach, ilm toliblari-yu,
ahli donish uning saboqlariga
shunchalik ko'p yog'ilib kela
boshladiki, hatto majlislariga
odamlar sig'may ketardi. Bu
tartibdagi ilmiy majlislar bir
qancha - Basra, Bag'dod, Hijoz,
Balx kabi shaharlarda
uyushtirilib, alloma umrining
oxirlarida o'z vatani Buxoroda
ham hadislardan dars bergandi.
|