Imom al-Buxoriyning "Al-Jomi’ as-sahih" asari islom dini ta'limotlariga ko'ra Qur'oni karimdan keyingi asosiy manba hisoblanadi. Bu asarning to'lig'icha "Al-Jomi’ as-sahih al-musnad min hadis Rasululloh-sallollohu alayhi va sallam va sunanihi va ayyomihi" yoki bo'lmasa tarixchi Badruddin al-Ayniyning yozishicha, "Al-Jomi’ al-musnad as-sahih al-muxtasar min umuri Rasululloh-sallollohu alayhi va sallam va sunanihi va ayyomihi” degan nomlar bilan atalsa-da, hadis ilmida qisqacha "al-Jomi’ as-sahih" ("Ishonchlito'plam"), aksar holda esa "Sahih al-Buxoriy" nomi bilan mashhurdir. Asarning qirqga yaqin qo'lyozma nusxalari Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida va yana bir qancha nusxalari O'zbekiston musulmonlari idorasining kutubxonasida saqlanadi.

Ushbu asarning yozilish sabablari haqida mulohaza yuritilganda azaldan olimlar o'rtasida ikki xil fikr mavjud. Ulardan biri olim Ibrohim ibn Ma'qal an-Nasafiy (854 yilda vafot etgan) Imom al-Buxoriyning nomidan shunday hikoya qiladi: "Bir kun biz Ishoq ibn Rohvayhning huzurida bo'lgandik. Shunda u: birontangiz Rasulluloh-sallollohu alayhi va sallamning sahih hadislarini muxtasar bir kitob tarzida ja'm qilsangiz edi,-dedi. Bu gap mening qalbimga chuqur o'rnashib qolib, o'shandan boshlab "Al-Jomi’ as-sahih" asarimni yozishga kirishdim". Tarixchi an-Navaviy keltirgan ikkinchi fikr quyidagicha talqin qilingan: "Muhammad ibn Sulaymon ibn Forisning hikoyasi: men imom al-Buxoriy hazratlari shunday deganini eshitganman: "Tushimda Payg'ambar alayhissalomni ko'ribman, go'yoki men u zotning ro'barularida turibmanu qo'limdagi yelpig'ich bilan u zoti sharifdan nimalarnidir haydayapman. Men bu voqea haqida tushning ta'birini aytuvchilardan so'rasam, Siz Payg'ambar alayhissalom qavllarini kizbdan tozalagansiz. Mana shu gap mening zimmamga "al-Jomi’ as-sahih"ni yozishni yukladi". Imom al-Buxoriy g'oyatda taqvodor va pokiza inson bo'lganligidan Muhammad alayhissalomning sahih hadislarini to'plashga juda katta mas'uliyat va halollik bilan yondoshgan. Shu boisdan ham allomaning o'zi: "As-Sahih" kitobimga tahorat qilib ikki rak'at namoz o'qimasdan turib bironta ham hadis kiritmaganman-deb ta'kidlaydi. O'rni kelganda ta'kidlash joizki, Payg'ambar hadislariga bag'ishlanib o'sha davrda yaratilgan asarlarga xilma-xil hadislar bilan bir qatorda sahobalarning qavllariyu tobe'iynlarning fatvolari ham kiritilgan. Bunga misol qilib mashhur olim Molik ibn Anasning (712-795) "al Muvatto" va boshqa qator asarlarni ko'rsatish mumkin.

 Imom al-Buxoriyning bu yirik asari, muallifning o'zining ta'kidlashicha ham, aksar olimlarning yozishlaricha ham olti yuz ming hadisdan saralanib sahihlari tanlab olingan va o'n olti yil davomida ta'lif etilgan. Asar qayerda yozilgan deb savol tug'ilishi ham tabiiy. Bu masala haqida ham turli fikrlar aytilgan. Tarixchi ibn Hajar al-Asqaloniy mana shu fikrlarni ja'mlab shunday xulosaga kelgan: Imom al-Buxoriy bu yirik asarini yozishni va uning asosiy mundarijasini tuzishni Makkayu mukarramada-Baytulloh al-Haromda bo'lgan vaqtidan boshlab o'z ona yurti Buxoroda asarini nihoyasiga yetkazib oqqa ko'chirgan. Albatta alloma o'z asariga kiritgan aksar hadislarni xorijiy yurtlarda safarda bo'lganida to'plagan. O'z asarini ishonchli manba sifatida bo'lishga alohida e'tibor bilan qaradi, shu boisdan ham uni uch marta tahrir etib ushbu tasnifini tugatdi. Natijada islom olamidagi barcha muhaddislarga namuna bo'ladigan, Payg'ambar alayhissalomning sahih hadislarini o'zida mujassam qilgan mukammal bir asar yaratildi. Imom al-Buxoriyning hadis ilmi va uning turli tarmoqlari, roviylar tarixlaridan hartomonlama to'liq va keng qamrovli ilmga ega bo'lishi, hadislarni to'plash maqsadida turli mamlakatlarga ilmiy safarlar qilishi, ko'p sonli va xilma-xil saviyadagi ustozu-shayxlardan hadislar yozib olganligi va nihoyat uning aql bovar qilmaydigan darajada quvvai hofizasining kuchliligi, uning noyob qobiliyati va fidoyiligi-mana shu omillar allomaga "al-Jomi’ as-sahih" dek ilmiy va amaliy jihatdan yuksak saviyada bo'lgan yirik asar yaratish imkoniyatini berdi. Shu bilan birga aytish kerakki, muallif o'z asari uchun ma'lumotlar to'plashga va ularni ta'lif etishga ko'p ham shoshilmadi, balki chuqur ilmiy poydevorga (manhajga) tayangan mukammal reja asosida ish olib bordi. Bu jihatlar hadislar to'plashda ham, ularni asar sifatida yaxlit tartibga keltirishda ham, uning yozilish muhlatida (o'n olti yil davomida) ham, shunday noyob asar yaratilishi uchun katta ahamiyat kasb etadigan ilmiy muhit mavjud bo'lgan turli-tuman (Makka, Madina, Basra, Bag'dod, Buxoro) shaharlarda yozilishi ham bir so'z bilan aytganda, mazkur omillarning barchasi o'ziga xos buyuk asar yaratilishi uchun poydevor bo'lib xizmat qildi.

 Imom al-Buxoriyning o'ziga xos uslubi bo'lib, bu o'rinda u yiqqan hadislar roviylarining hissasi alohida o'rin tutadi. Chunonchi bu xususda manbalarda "Sahih"ni imom al-Buxoriydan yetmish, to'qson, yuz ming roviylar rivoyat qilganligi qayd qilinadi. Uning roviylari jumlasidan imom Muslim ibn al-Hajjoj, Abu Zur'a, imom at-Termiziy, ibn Huzayma kabi hadis ilmining yetuk darg'alari ham bo'lgan. Hadislarni roviylardan yozib olishga ham imom al-Buxoriy juda katta mas'uliyat va ehtiyotkorlik bilan yondoshib, faqat eng ishonchli olimu ulamolardangina qayta-qayta tekshirib hadis yozib olgan. Bu xususda allomaning o'zi "ming yoki undan ortiq ishonchli (siqot) ulamolardan hadis yozib oldim, mening asarimga isnodi keltirilmagan bironta ham hadis kirmagan",-deb ta'kidlaydi. Shu boisdan hadis rivoyat qiladigan shaxslarning ahvollari, ularning nasl-nasabi, u hadisni kimdan eshitgan va boshqa qator masalalarni to'liq bilgach, ulardan hadis yozib olgan. Bu haqida imom al-Buxoriy "Biron kishidan hadis yozib olishim boshqalarnikiga o'xshamas edi. Men agar biron shaxsdan hadis yozmoqchi bo'lsam-eng avvalo uning ismi sharifi, kunyasi, nasl-nasabi, aytayotgan hadisini qanday manbadan olgan, uning nusxalari haqidagi xabarlarni so'rab-surishtirar edim, ammo boshqalar esa bu masalalarga ko'p ham e'tibor bermaydilar"-deb hikoya qiladi. Uning "iymon-qavl va unga amal qilish" demagan hechbir kimsadan hadis yozmaganligi olim uchun qat'iy bir qoida va dasturulamal sifatida butun umri mobaynida davom etdi. Barcha ilmiy faoliyatida mana shu tartibotga qat'iy amal qildi. Alloma Abu Ja'far al-Uqayliyning yozishicha, imom al-Buxoriy  "Sahih" asarini yozib tugatgach Ahmad ibn Hanbal, Yax'ya ibn Ma'iyn, Ali ibn al-Madiyniy va boshqa mashhur olimlarga ko'rsatganda ular bu asarni katta mamnuniyat bilan ma'qullaganlar.

Avval ta'kidlab o'tilganidek, Imom al-Buxoriyning bu asariga faqat sahiyh (ishonchli, to'g'ri) hadislar kiritilgan. Albatta bu o'ta mashaqqatli va xayrli ishni amalga oshirishda muallif ma'lum qonun-qoidaga boshqacha qilib aytilsa, shartlarga, rioya qilgan. Umuman hadisshunoslik ilmida tan olingan olti sahih asarning mualliflari ham, boshqa muhaddislar ham o'ziga xos shartlarga binoan o'zasarlarini yaratganlar. Bu haqda olimlar tomonidan maxsus asarlar ham bitilgan. Shular jumlasiga Ibn Tohir al-Muqaddasiyning "Shurut al-aimmati as-sitta" ("Olti mashhur olimning shartlari") yoki bo'lmasa Abu Bakr al-Xozimiyning qalamiga mansub "Shurut al-aimmati al-xamsa" ("Besh mashhur olimning shartlari") kabi asarlarini ko'rsatish mumkin. Manbalarda imom al-Buxoriyning shartlari deb ataladigan ushbu qoidalar, asosan, quyidagilardan iborat: isnod muttasil, ya'ni ketma-ket uzluksiz bo'lishi, hadis rivoyat qiluvchi islom diniga mansub bo'lib haqgo'y bo'lib, uning gapida yolg'on va pala-partishlik bo'lmasligi zarur; u (roviy) adolat sifatlarini o'zida mujassam qilgan, o'zini tuta biladigan vazmin, o'tkir zehnli, xato-nuqsoni kam, iymon-e'tiqodi komil inson bo'lishi shart edi. Mana shu shartlar to'liq mujassam bo'lganda o'zi eshitgan sahih hadislarning aksar qismini imom al-Buxoriy "Sahih" asariga kiritdi. Allomaning o'zi ham: "Faqat sahih (ishonchli, to'g'ri) bo'lgan hadislarnigina "al-Jomi’ as-sahih" asarimga kiritdim" [1],-deb alohida ta'kidlagan.

Mashhur muarrix Ibn Hajar al-Asqaloniy shunday degan: "Al-Jomi’ as-sahih"dagi al-muallaqot va al-mutobiat hadislardan boshqa men, sof tahrir qilgan-mukarrarlari (takrorlanadiganlari) bilan birga kirgan hadislarning umumiy soni yetti ming uch yuz to'qson yetti hadisdir. Ulardan ta'liyqga muallaqlari) doirlari bir ming uch yuzu qirq bir hadisni tashkil qiladi. Binobarin Imom al-Buxoriyning" Sahih" kitobiga kirgan hadislar-takrorlanadiganlari bilan birgalikda jami bo'lib, to'qqiz ming sakson ikki hadisdan iborat.

 Ibn Hajar al-Asqaloniy yana:

Ushbu adadga sahobalarga tegishli (mavquf) hadislar va ulardan keyingi tobe'iynlarga doir maqtu'otlar kirmaydi, -degan.

Yana u:

-"Sahih al-Buxoriy"da bo'lgan mana shu adadni Ollohning inoyati bilan kamoliga yetkazib, to'liq tahrir qilganman. Mendan oldin bironta olim shu darajada ish bajarganini men bilmayman. Sahv va xatolardan xoliman, deb qat'iy ishonch bilan aytaolmayman, Olloh o'zi adadkor,-degan.

Imom al-Buxoriyning shoh asari ”Al-Jomi' as-sahih”ga bag'ishlanib, arab tilida juda ko'p sharhlar va hoshiyalar yozilgan bo'lib, ular hajm va ahamiyati jihatidan xilma-xildir. Qator manbalarda (masalan Hoji Xalifaning "Kashf uz-zunun", al-Qastaloniyning "Muqaddima", Umar Rizo Kahholaning "Mu'jam al-muallifiyn" kabilar) keltirilishicha, ularning soni yuzga yaqindir. Mana shu sharhlar va ularning mualliflari haqida muxtasar ma'lumotlar keltirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.

1. "Sharh Ibn al-Munayyir"ning muallifi Imom Nosiruddin Ali ibn Muhammad ibn al-Munayyir al-Iskandaroniy (1296 yil vafot etgan) bo'lib, uning qalamiga mansub bu ulkan sharh o'n katta jilddan iborat. Shuningdek imom Nosiruddin "Sahih al-Buxoriy"ga bag'ishlangan Ibn Battolning sharhiga tegishli hoshiyalar ham yozgan.

2. "Sharh Sahih al-Buxoriy"ning muallifi shomlik olim Qutbiddin Abdukarim ibn Abdunnur ibn Muniyr al-Halabiy al-Hanafiydir (vafoti 1344 yil). O'n jilddan iborat bo'lgan bu sharh "Sahih"ning yarimigacha yetgan. Muallif imom al-Buxoriy asariga mukammal bir sharh yozishni niyat qilgan ko'rinadi, lekin, afsuski, bu sharh oxirigacha yetmay qolgan.

3. "Al-Kavokib ad-Diroriy" nomli sharhning muallifi alloma Shamsuddin Muhammad ibn Yusuf ibn Ali al-Kirmoniy (vafoti 1384 yil). Ilm ahllari uchun g'oyatda foydali bo'lgan bu sharhda muallif "Sahih al-Buxoriy"ning shu xildagi boshqa asarlardan ustunligi haqida ishonchli va yorqin dalillar keltirgan. Al-Kirmoniyning bu asari "Sahih"ga yozilgan sharhlarning eng muhimlaridan hisoblanadi. Muallif ushbu asarini 1373 yilda Makkai mukarramada yozib tugatgan. Mashhur olim Ibn Hajar al-Asqaloniyning fikricha, al-Kirmoniyning bu sharhi qator xato-kamchiliklardan ham xoli emas. Bu asar Qohirada chop etilgan bo'lib, uning qator qo'lyozmalari Qustantaniyaning kutubxonalarida saqlanadi.

4. "At-Talviyh" nomli sharh imom al-Hofiz al-Mug'ultoiy ibn Qilich at-Turkiy Alouddin al-Misriy al-Xanafiyning (vafoti 1361 yil) qalamiga mansub. Hajm jihatidan katta bo'lgan bu asar ham "Sahih"ga yozilgan muhim sharhlardan hisoblanadi.

5. Shayx al-Islom Abul-Fazl Ahmad ibn Ali ibn Hajar al-Asqaloniyning (vafoti 1448 yil) "Fath al-boriy li sharhi Sahih al-Buxoriy" nomli sharhi imom al-Buxoriyning asariga bitilgan eng mo''tabar sharhdir.

XV asrda yashagan buyuk arab mutaffakkiri Ibn Xaldun o'zining "Muqaddima" nomli asarida "Ibn Hajar al-Asqaloniyning imom al-Buxoriy asariga yozgan "Fath al-boriy" nomli sharhini "butun islom ummati o'rganishi qarzdir",-deb ushbu sharhni yuksak baholagan edi. Darhaqiqat, ilmiy nuqtai nazardan al-Asqaloniyning bu sharhi g'oyatda muhim va mukammal asar bo'lib, imom al-Buxoriy asarini o'rgangan har bir tadqiqotchi va o'quvchi unga murojaat qilmasdan iloji yo'q. Muallif o'z sharhini 1414 yildan boshlab, 1437 yili ya'ni yigirma uch yilda tugatgan bo'lsada, unga umrining oxirigacha (1448 yilgacha) qo'shimchalar kiritgan. Ibn Hajar al-Asqaloniydan keyin “Sahih al-Buxoriy”ga sharh yozgan barcha mualliflar al-Asqaloniyning ushbu mashhur sharhiga murojaat qilganlar.

6. “Hadyus-soriy muqaddimat Fath al-boriy” nomli sharhning muallifi ham yuqorida zikr qilingan Ibn Hajar al-Asqaloniy bo'lib, u “Fath al-boriy”ga yozilgan muqaddima hisoblanadi. Bu ulkan asar o'n bo'limdan iborat bo'lib, o'z navbatida bu bo'limlar ham fasllarga bo'linadi. Kitobning oxirida imom al-Buxoriyning tarjimai holi, uning asarlari va shogirdlari haqida qimmatli ma'lumotlar keltirilgan.

7. Al-Xitobiy nomi bilan mashhur bo'lgan imom Abu Sulaymon Ahmad (u Hamd ibn Muhammad al-Bustiy nomi bilan ham mashhur-vafoti 998 yil) qalamiga mansub sharh “I'lom as-Sunan” nomi bilan atalib, u “Sahih al-Buxoriy”ga bag'ishlangan dastlabki sharhlardan biri hisoblanadi. Muallif yirik muhaddis Abu Dovud as-Sijistoniyning "Sunan" asariga bag'ishlangan "Ma'olim as-Sunan" nomli sharhini tugatgach, Balx ahlining iltimosiga ko'ra bir jildlik ushbu sharh-"I'lom as-Sunan"ni ta'lif etdi.

Al-Xitobiy ushbu sharhida yo'l qo'ygan ayrim xatolarni tuzatgan Muhammad at-Tamiymiy nomli olim bu sharhni oxiriga yetkazgan. Uning bir qo'lyozma nusxasi Qustantaniyadagi Oya So'fiya kutubxonasida saqlanadi. Ba'zi olimlarning taxmin qilishlaricha, mazkur sharhning bir qo'lyozmasi Ikkinchi jahon urushidan oldinroq Olmoniyadagi Dor al-Ulumning qo'lyozmalar bo'limida mavjud bo'lgan.

8. Olim Muhallab ibn Abu Safra al-Azadiyning (vafoti 1043 yil) qalamiga mansub "Sharh al-Muhallab" nomli sharh haqida deyarli hechbir ma'lumotga ega emasmiz. Faqat shu narsa ma'lumki, muallif o'z sharhiga qo'shib "Sahih al-Buxoriy"ning matnini ham keltirgan.

9. "Muxtasar Sharh al-Muhallab" nomli sharhning muallifi bundan oldinroq zikri o'tgan Muhallab al-Azadiyning shogirdi Abu Abdulla Muhammad ibn Xalaf al-Murobit (vafoti 1092 yil) bo'lib, u o'z ustozi yozgan sharhni muxtasar holga keltirib, ammo ba'zi foydali ma'lumotlarni qo'shimcha qilgan.

10. "Al-Ajviba a'lo al-masoil al-mustag'raba min al-Buxoriy" nomli savollarga javoblar tariqasida bitilgan ushbu asarning muallifi Abu Umar Yusuf ibn Abdulla ibn Muhammad ibn Abd al-Birr al-Molikiy (vafoti 1071 yil) bo'lib, u imom al-Buxoriy asari bo'yicha ba'zi olimlarning javoblaridan iboratdir.

11. Alloma Abu az-Zinodning (vafoti yili noma'lum) imom al-Buxoriyning "Sahih" asariga yozgan sharhi "as-Siroj" deb ataladi. Ushbu sharh haqida manbalarda boshqa ma'lumotlar uchratmadik.

12. "Sharh Ibn Battol" nomli sharhning muallifi imom Abu-l-Hasan Ali ibn Xalaf ibn Abdumalik ibn Battol (vafoti 1052 yoki 1057 yil) bo'lib, muallif ushbu sharhida molikiya mazhabiga moslab fikr yuritgan. Misrlik taniqli muhaddis al-Qastaloniy ushbu sharhni ko'rib tanishib chiqqanligi haqida yozib qoldirgan.

13. "G'oyat at-Tavziyh lil-Jomi’ as-sahih" nomli sharhning muallifi alloma Usmon ibn Iso Ibrohim as-Siddiyqiy al-Hanafiy bo'lib, u taxminan hijriy o'ninchi asrning oxirlarida vafot etgan. Ushbu sharhning bir qo'lyozma nusxasi Rampurdagi al-Maktabat al-amiriyyada saqlanadi (sharh ikki jilddan iboratdir).

14. "Al-Kavkab as-soriy fi sharh al-Jomi’ as-sahih lil-Buxoriy" nomli sharhning muallifi ash-Shayx Abul-Hasan Ali ibn Husayn ibn Urva al-Mousuliy al-Hanbaliy (vafoti 1432 yil) bo'lib, ushbu sharhning bir qo'lyozma nusxasi Hindistonning Rampur shahridagi al-Maktabat al-amiriyyada saqlanib, 470 sahifadan iboratdir.

15. Alloma Abdurrahmon al-Bahraning (vafot etgan yili noma'lum) qalamiga mansub asar "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. Bu sharhning birinchi jildining ikki nusxasi Rampurdagi al-Maktabat al-amiriyyada saqlanadi. Ushbu nusxalarning harqaysinisi 492 sahifadan iborat bo'lib, birqancha sahifalari yetishmaydi (nasx xatida ko'chirilgan).

16. Rampurdagi al-Maktabat al-Amiriyya kutubxonasida saqlanadigan boshqa bir qo'lyozma ham "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. 394 sahifadan iborat ushbu sharhning muallifi noma'lum shaxs. Qo'lyozma nasta'liq xatida ko'chirilgan.

17. Olim Abdulkarim ibn Abdunnur ibn Muniyr ibn Abdulkarim ibn Ali ibn Abdulhaq al-Halabiy (vafoti 1334 yil) "Sahih"ga bitgan asar "Sharh al-Buxoriy" deb ataladi. Bu sharh haqida alloma as-Suyutiy o'zining "Husn al-muhodara" asarida o'z fikr-mulohazalarini bildirgan.

18. Alloma as-Sanadiyning shogirdi Ali ibn Mustafo ash-Shofi'iy al-Halabiy (vafoti 1761 yil)ning qalamiga mansub asar "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. Ushbu sharh oxirigacha tugallanmagan bo'lib, u faqat "Sahih"ning "Kitob al-mag'oziy" qismiga qadar bajarilgan.

19. Abu Ja'far Ahmad ibn Sa'iyd ad-Dovudiyning (vafot etgan yili noma'lum) "Sharh ad-Dovudiy" nomi bilan atalguvchi sharhi ko'pchilik olimlarning fikricha “Sahih"ning juda qimmatli sharhlaridan biri hisoblanadi.

20. Mavlona Ahmad Alining (vafoti 1881 yil) qalamiga mansub sharh "al-Usmoniy a'lo hoshiyat Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. Afsuski, ushbu sharh va uning muallifi haqida aniq ma'lumotlarga ega emasmiz.

21."Al-I'lom biman zukira fil-Buxoriy min al-A'lom" nomli asarning muallifi yuqorida zikr etilgan mashhur muarrix shayx ul islom Ibn Hajar al-Asqaloniydir. Muallif bu asarida o'zining "Tahzib al-kamol" nomli asariga kirmay qolgan roviylarni zikr qiladi. Shuningdek, ibn Hajar al-Asqaloniy "Sahih al-Buxoriy"ga bag'ishlab yana quyidagi sharhlarni ham bitgan.

a)"Ta'liyq at-ta'liyq"-bu asarda "Sahih"dagi muallaqatlar haqida fikr yuritiladi. Asar qoralamasi 1402 yilda tugallangan.

b)"Intiqoz al-e'tiroz" nomli asarida muallif alloma al-Ayniyning e'tirozlariga javob beradi. Ushbu asarning bir qo'lyozma nusxasi Rampur shahridagi kutubxonada saqlanadi.

v)"Tajriyd at-Tafsir"-nomidan ham ayon bo'layotganidek, Ibn Hajar al-Asqaloniy bu asarida "Sahih"ning Qur'oni karim suralari bilan bog'liq o'rinlarini tafsirlab sharhlaydi.

22. Imom al-Buxoriyning "Sahih" asariga bag'ishlab bitilgan qimmatli sharhlardan biri alloma Badruddin Abu Muhammad ibn Ahmad ibn Muso al-Ayniy al-Hanafiyning (vafoti 1451 yil) "U'mdat al-qoriy fi sharhi "Sahih al-Buxoriy" nomli asaridir. Bu mashhur sharh qayta-qayta chop etilgan, jumladan Qohira, Bayrut (o'n jildlik) nashrlari ma'lumdir. Muallif bu yirik sharhini yozishga 1418 yilda kirishib, uni yigirma olti yildan keyin ya'ni 1444 yilda kamoliga yetkazgan. Badruddin al-Ayniy bu sharhini yozishda Ibn Hajar al-Asqaloniyning mashhur "Fath al-boriy" sharhidan ko'p o'rinlarda foydalangan, hatto undan to'liq sahifalarini so'zma-so'z ko'chirib olgan o'rinlari ham bor.

23."Shavohid at-tavziyh" nomli sharh Sirojuddin Umar ibn Ali ibn Ahmad ibn al-Mulaqqin ash-Shofi'iy (vafoti 1402 yil)ning qalamiga mansub bo'lib, yigirma mujalladdan iborat juda yirik asardir. Al-Asqaloniy ushbu asarni mutolaa qilib ko'p foydalangani haqida alohida ta'kidlagan.

24.Alloma Shamsuddin Abu Abdulloh Muhammad ibn Abdudoim ibn Muso al-Burmoviy (vafoti 1427 yil)ning sharhi "al-Lomi' as-sabiyh" deb ataladi. Bu to'rt jilddan iborat sharhni yozishda muallif o'zidan oldin imom al-Buxoriy asariga bitilgan (masalan az-Zarkashiy, al-Kirmoniy kabi mualliflarning) sharhlaridan keng ko'lamda foydalangan. Ushbu sharhning bir qo'lyozmasi Qustantaniyadagi Oya So'fiya kutubxonasida, yana bir nusxasi esa Ikkinchi jahon urushidan oldin Olmoniyadagi Dor al-u'lumda mavjud bo'lganligi qayd etiladi.

25."At-Talqih li-fahm al-qoriy as-Sahih" nomli sharhning muallifi Sabt ibn al-Ajamiy nomi bilan mashhur bo'lgan Burhonuddin Ibrohim ibn Muhammad ibn Xalil al-Halabiy (vafoti 1434 yoki 1438 yil) bo'lib, ikki jilddan iborat bu asar g'oyatda qimmatli sharhlardan hisoblanadi. Sabt ibn al-Ajamiyning ushbu sharhidan ko'p taniqli olimlar, jumladan alloma Ibn Hajar al-Asqaloniy ham "Sahih"ga yozgan sharhida undan ko'p o'rinlarda foydalangan.

26. Mashhur olim al-Hofiz Alouddin al-Mug'ultoiyning "at-Talvih" nomli sharhini qisqartirilgan holda olim Jaloluddin ibn Ahmad ibn Yusuf at-Tabboniy al-Xalabiy (vafoti 1392 yil) "Muxtasar sharh al-Mug'ultoiy" nomli bir sharh bitgan edi. Afsuski ushbu sharh haqida manbalarda boshqa ma'lumotlarni uchratmadik.

27. Alloma Taqiyuddin Yah'yo ibn Muhammad ibn Yusuf al-Kirmoniy (vafoti 1430 yil) "Sahih al-Buxoriy"ga bitgan sharhini "Majma' al-bahrayn va javohir al-habarayn" nomi bilan atagan. Sakkiz ulkan jildlardan iborat ushbu sharhini yozishda muallif o'zidan oldin o'tgan qator olimlarning (masalan, otasi al-Kirmoniy, Ibn al-Mulaqqin, az-Zarkashiy, ad-Dumyotiy, ibn Hajar al-Asqaloniy va hokozolar) sharhlaridan keng ko'lamda foydalangan.

28. "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomli asar Abu Hafs Umar ibn al-Hasan ibn Umar al-A'vaziy al-Ashbiyliyning (vafoti 1068 yil) qalamiga mansubdir. Afsuski ushbu sharh haqida manbalarda boshqa ma'lumotlar keltirilmagan.

29. Abul-Qosim Ahmad ibn Muhammad ibn Umar ibn Varad at-Tamiymiyning (vafot etgan yilini bilolmadik) qalamiga mansub "Sharh Sahih al-Buxoriy" haqida bundan ortiq ma'lumot uchratmadik.

30. "Sharh ibn at-Tayyin" nomli sharh yozgan Imom Abdulvohid ibn at-Tayyin as-Safoqisiyning (vafoti 1214 yil) bu asaridan "Fath al-boriy", nomli sharh yozgan alloma Ibn Hajar al-Asqaloniy qator masalalarda o'z asarida foydalangan.

31. Imom Nosiruddin Ali ibn Muhammad ibn al-Munayyir al-Iskandaroniy (vafoti 1296 yil) "Sahih"ga bag'ishlagan bir sharhini "al-Mutavoriy a'lo tarojum al-Buxoriy" deb atagan. Sharhlovchi bu asarida "Sahih al-Buxoriy"dan to'rt yuz masala tanlab olib ularni mufassal sharhlagan holda ajoyib javoblar qaytargan.

32. "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomli sharhning muallifi Abu Asbag' Iso ibn Sahl ibn Abdulla al-Asadiy (vafoti 1093 yil) bo'lib, afsuski bu sharh haqida bundan boshqa ma'lumotlar uchratmadik.

33. Alloma Rukniddin Ahmad ibn Muhammad ibn Abdulmo'min al-Quraymiy (vaofti 1381 yil) yozgan asar "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. Mazkur sharhning afzalliklari haqida Ibn Hajar al-Asqaloniy, Ibn al-Imod kabi mashhur olimlar alohida qayd qilganlar.

34. "At-Tanqih li-alfoz al-Jomi’ as-cahih" nomli sharqning muallifi ash-Shayx Badruddin Muhammad ibn Bahodir ibn Abdulloh az-Zarkashiy ash-Shofi'iy (vafoti 1392 yil) bo'lib, bu juda ham mu'jaz sharhdir. Mazkur sharhning bir nusxasi Batnadagi Sharq qo'lyozmalari kutubxonasida, yana bir nusxasi esa Qustantaniyadagi Oya So'fiya kutubxonasida saqlanadi.

35. Az-Zarkashiyning mazkur "at-Tanqih" nomli sharhiga shayx ul-islom Ibn Hajar al-Asqaloniy "an-Nukat" nomli bir asar bitgan edi. Lekin Hoji Xalifa ham o'z asarida qayd etganidek, muallif ushbu asarini oxirigacha tugatmagan.

36. Al-Qoziy Muhibiddin Ahmad ibn Nasrulloh ibn Ahmad al-Bag'dodiy al-Xanbaliy (vafoti 1440 yil) "Sahih al-Buxoriy"ga bag'ishlab yozgan asarini ham "an-Nukat" deb atagan. Bu sharh ham yuqorida zikr qilganimiz alloma az-Zarkashiyning "at-Tanqiyh" nomli sharhiga munosabat tariqasida yozilgan asardir.

37. "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomli asarning muallifi alloma an-Navaviy ash-Shofi'iydir (vafoti 1278 yil). Imom Muslim ibn al-Hajjojning "Sahih" asariga yozgan muqaddamasida sharhlovchi (an-Navaviy)ning o'zi ham ta'kidlab o'tganidek, afsuski ushbu sharh oxirigacha tugallanmay faqat "Sahih al-Buxoriy"ning "Kitob al-iymon" qismigacha yetgan.

38. Al-Hofiz Imodiddin Ismoil ibn Umar Kasir ad-Dimashqiy (vafoti 1372 yil) ham o'z asarini "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb atagan. Ushbu sharh ham "Sahih al-Buxoriy"ning oxirigacha yetkazilmay uning bir qismini qamragan, xolos.

39. "Al-Fayz al-Joriy" nomli sharh alloma Sirojuddin Umar ibn Raslan al-Balqiyniy ash-Shofi'iy (vafoti 1401 yil) qalamiga mansub bo'lib, bu ham "Sahih"ning bir qismining sharhi bo'lib oxirigacha yetkazilmagan. Sharh ellik juz'dan iborat bo'lib faqat "Kitob al-iymon"gacha yetgan.

40. "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomli asarning muallifi Burhonuddin Ibrohim ibn an-Nu'moniy (vafot etgan yili noma'lum) bo'lib, bu sharh ham Imom al-Buxoriy asarining faqat bir qismini sharhlagan.

41. Madinai Munavvarada yashagan olim Abul-Baqo Muhammad ibn Ali ibn Xalaf al-Ahmadiy al-Misriy ash-Shofi'iy (vafot yili noma'lum) taxminan 1504 yilda "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomli asarini ta'lif etgan. Ushbu sharh hajm jihatidan juda katta bo'lib, muallif o'zidan oldin yozilgan qator sharhlardan (al-Kirmoniy, al-Ayniy, al-Asqaloniy va boshqalarning asarlaridan) keng ko'lamda foydalangan.

42. Yusuf Afandizoda Abdulloh ibn Muhammad nomi bilan tanilgan Abu Abdulloh Muhammadning (vafoti 1754 yil) "Sahih al-Buxoriy"ga bag'ishlab yozgan sharhi "Najoh al-qoriy" deb ataladi. Olman sharqshunosi K.Brokkelmanning yozishicha, mazkur sharh o'ttiz qismdan iborat. Mazkur sharhning bir qo'lyozma nusxasi Qustantaniyadagi al-Jomi’ ash-sharifdagi Valiuddin Sulton Boyazid kutubxonasida saqlanadi.

43. Alloma Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Marzuq at-Tilimsoniy (vafoti 1439 yil) "Sahih al-Buxoriy"ga bag'ishlagan sharhini "al-Matjar ar-rabiyh v-al-mas'an ar-rajiyh" nomi bilan atagan. Biroq ushbu sharh ham oxirigacha yetmay qolgan.

44. "Bug'yat as-some’ fi sharh al-Jomi’" nomli sharh Jamoluddin Abu Yusuf ibn Umar ibn Hasanning (hijriy o'ninchi asrda vafot etgan) qalamiga mansub. Ushbu sharhning bir qo'lyozma nusxasi Qustantaniyadagi Valiuddin Sulton Boyazid kutubxonasida saqlanadi.

45. Alloma Zaynuddin Abdurahim ibn Abdurahmon ibn Ahmad al-Abbosiy ash-Shofi'iy (vafoti 1556 yil) o'z asarini "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb atagan. O'ziga xos yangi bir uslubda bitilgan ushbu sharhning qator qimmatli jihatlari haqida ko'p olimlar o'z fikr-mulohazalarini bildirganlar. Taniqli olimlar Burhonuddin Abu Sharif va Abdu al-Birr ibn ash-Shihna bu sharhga bag'ishlab maxsus taqriz ham yozganlar.

46. "Masabiyh al-Jomi'" nomli sharhning muallifi Badruddin Muhammad ibn Abu Bakr ad-Damomiyniy (vafoti 1425 yil) bo'lib, u ushbu sharhini vafotidan biroz vaqt muqaddam yozib tugatgan. Asarning bir qo'lyozma nusxasi Qustantaniyadagi Nur al-Usmoniya kutubxonasida saqlanadi.

47. Mashhur olim Jaloluddin Abdurrahmon ibn Abu Bakr as-Suyutiyning (vafoti 1505 yil) qalamiga mansub sharh "At-Tavshiyh a'lol-Jomi’ as-cahih" deb ataladi. Bu hajm jihatidan katta bo'lmagan mu'jaz sharhning bir qo'lyozmasi Turkiyadagi Ahmad as-solis kutubxonasida saqlanadi.

48. Olim al-Hofiz Zaynuddin Abdurrahmon ibn Ahmad ibn Rajab al-Hanbaliy (vafoti 1393 yil) qalamiga mansub sharh ham "Fath al-boriy" deb ataladi. Imom al-Buxoriy asarining bir qismiga (undan faqat "Kitob al-Janoiz"gacha yetgan) oid ushbu sharh garchand qimmatli bo'lsa-da kitobning oxirigacha yetmay qolgan.

49. "Manh al-boriy bis-sayh al-fasiyh al-joriy" nomli sharhning muallifi alloma Majduddin Abu Tohir Muhammad ibn Yaqub al-Fayruzobodiy ash-Sheroziy (vafoti 1415 yil) bo'lib, u qirq jilddan iborat ulkan bir sharh bitishni rejalashtirgan edi. Biroq muallif o'z sharhini yigirma jildini tugatgan xolos.

50. Shayx ul-islom Ibn Hajar al-Asqaloniyning shogirdi olim Zakariyo al-Ansoriyning (vafoti 1523 yil) qalamiga mansub sharh "Hidoyat al-boriy" (ba'zi mualliflar uni "Tuhfat al-boriy bi-sharh Sahih al-Buxoriy" yoki "Hidoyat al-qoriy" deb zikr qilganlar) deb ataladi. Ushbu sharh Qohirada nashr etilgan.

51. Olim Abu Abdulloh Muhibuddin Muhammad ibn Umar ibn Muhammad ibn Rashid as-Sabtiy (vafoti 1323 yil) qalamiga mansub asar "Tarjumon at-tarojum" deb ataladi. Bu sharh faqat imom al-Buxoriy asaridagi boblar tarojumlariga bag'ishlangan bo'lib, oxirigacha tugallanmay faqat "Kitob as-savm"gacha yetgan bo'lsa-da, g'oyatda foydali asardir.

52. "Irshod as-soriy" nomli sharhning muallifi Shihobuddin Ahmad ibn Muhammad ibn Abu Bakr al-Xatiyb al-Qastaloniy al-Misriy (vafoti 1517 yil) bo'lib, u asar matnini ham o'z ichiga olgan. Bu qimmatli sharh imom al-Buxoriy asarining tushunishi qiyin, murakkab o'rinlarini anglashda o'quvchilarga beqiyos ko'mak beradi. Muallif ushbu sharhini yaratishda "Sahih al-Buxoriy"ga bag'ishlangan juda ko'p yirik sharhlardan, jumladan al-Asqaloniyning mashhur sharhi "Fath al-boriy" dan ham unumli foydalangan. Ushbu sharhning yana bir qimmatli tomoni shundaki, unda imom al-Buxoriyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida maxsus bir bo'lim keltirilgan.

53. "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomi ostida qator mualliflarning sharhlari borki ularni alohida-alohida keltirmasdan bir yo'la keltirishni lozim topdik. Shular jumlasidan:

-Imom Afiyfuddin Sa'iyd ibn Muhammad ibn Mas'ud al-Kozuruniy (vafoti 1357 yil) bo'lib, u Sheroz shahrida yashagan va ayni shu shaharda o'z sharhini yaratgan.

-Imom Zaynuddin Abi Muhammad Abdurrahmon ibn Abubakr al-Ayniy al-Hanafiy (vafoti 1488 yil) qalamiga mansub sharh uch jilddan iborat bo'lib, uning hoshiyasida "Sahih"ning matni ham keltiriladi.

-Imom Raziyuddin Hasan ibn Muhammad as-Sag'oniy al-Hanafiy (vafoti 1252 yil) qalamiga mansub mu'jazgina sharh atigi bir jilddan iborat bo'lib, u Qohirada chop etilgan.

-Faxr al-Islom laqabi bilan mashhur Ali ibn al-Bazdaviy al-Hanafiy (vafoti 1489 yil) qalamiga mansub asar ham mu'jazgina sharhdir.

-Al-Qoziy Majduddin Abul-Fido Ismoil ibn Ibrohim al-Bilbiysiy (vafoti 1407 yil) qalamiga mansub sharh haqida hechbir ma'lumotga ega emasmiz.

-Al-Qoziy Zaynuddin Abdurrahim ibn ar-Rukn Ahmad (vafoti 1460 yil) yozgan sharh xususida bizga ma'lum manbalarda hechqanday ma'lumot keltirilmagan.

-Al-Qoziy Abubakr Muhammad ibn Abdulloh al-Arabiy al-Molikiy al-Hofizning (vafoti 1148 yil) qalamiga mansub sharhning tafsilotlari haqida hechbir ma'lumot uchratmadik.

-Shihobuddin Ahmad ibn Raslon al-Muqaddasiy ar-Ramaliy (vafoti 1440 yil) qalamiga mansub sharh uch jilddan iborat.

-Abulqosim Ismoil ibn Muhammad al-Isfahoniy al-Hofiz (vafoti 1141 yil) qalamiga mansub sharh haqida ham deyarli hechbir ma'lumotga ega emasmiz.

-Alloma al-Kafiyriy Muhammad ibn Ahmad ibn Musoning (vafoti 1426 yil) yozishicha, u o'z sharhini Sa'iyd ibn Mas'ud al-Koziruniyning asaridan ko'p foydalangan holda yozgan. Ba'zi tarixchilarning yozishlaricha, al-Kafiyriyning "Sahih al-Buxoriy"ga bag'ishlangan boshqa yirik sharhlari ham mavjud.

-Alloma Abdulboqiy ibn Abdulqodir al-Ba'liy al-Azhariy ad-Dimashqiy (vafoti 1660 yil)ning qalamiga mansub sharh ba'zi olimlarning fikricha "Sahih al-Buxoriy"ning katta qismini qamrab oladi.

-Ibn Hamza nomi bilan mashhur alloma as-Sayyid Ibrohim (vafot etgan yili noma'lum) qalamiga mansub sharh xususida ham ortiqcha ma'lumotlarga ega emasmiz.

-Ash-Shayh Ali ash-Shomiy al-Hadiydiy (vafot etgan yili noma'lum) yaratgan sharh "Sahih al-Buxoriy" ning bir qismiga bag'ishlangan mu'jaz sharhdan iborat.

55. "Al-Xayr al-joriy" nomli sharh alloma Muhammad Yaqub al-Bannoniy (vafoti 1595 yil) qalamiga mansub bo'lib, muallif bu asarini Badruddin al-Ayniy, al-Qastaloniy, ibn Hajar al-Asqaloniy va boshqa olimlarning sharhlaridan iqtibos qilib yaratgan. Ayni vaqtda to'rt jilddan iborat mazkur sharhning o'ziga xos ko'p foydali tomonlari ham bor.

56. Alloma al-Qastaloniyning (vafoti 1517 yil) qalamiga mansub "Tuhfat as-somi' val-qoriy li-xatmi Sahih al-Buxoriy" deb atalgan sharhning mazmun-mohiyati haqida boshqa ma'lumotga ega emasmiz.

57. "Al-Kavsar al-joriy a'lo riyoz al-Buxoriy" nomli sharhning muallifi al-Fozil Ahmad ibn Ismoil ibn Usmon al-Kavroniy (vafoti 1488 yil) bo'lib, muallif ushbu sharhini 1469 yilda tugatgan. "Sahih al-Buxoriy"ning qimmatli asar ekanligi haqida ko'p ma'lumotlarni qamragan bu sharhning bir qo'lyozma nusxasi Qustantaniyadagi Oya So'fiya kutubxonasida saqlanadi.

58. "At-Tavzih lil-avhom al-voqi’a fis-Sahih" nomli sharhning muallifi Abu Zar Ahmad ibn Ibrohim ibn Muhammad ibn Xalil ibn as-Sabt al-Halabiy (vafoti 1479 yil) yozgan bu asar nomidan ham ko'rinib turganidek imom al-Buxoriy asarining munozarali o'rinlarini oydinlashtirishga bag'ishlangan. Ushbu muallifning "At-Tavziyh li-mubhamot al-Jomi' as-Sahih" nomli sharhi ham aynan shu mavzuga oiddir. Mazkur sharhning bir qo'lyozma nusxasi Ikkinchi jahon urushidan oldin Olmoniyadagi "Dor al-u'lum"ning qo'lyozmalar fondida saqlangan.

59. Alloma Abdurrahim ibn Abdurrahmon al-Abbosiy (vafoti 1517 yil) "Sahih al-Buxoriy"ga bitgan sharh "Fayz al-boriy fi sharh g'ariyb Sahih al-Buxoriy" deb ataladi.

60. Nasaf (Qarshi)lik olim Najmiddin Abu Hafs Umar ibn Muhammad an-Nasafiyning (vafoti 1142 yil) samarali ilmiy faoliyatida imom al-Buxoriyning "Sahih" asariga yozgan "Kitob an-Najoh fi sharhi kitob axbor as-Sihoh" nomli sharhi alohida o'rin egallaydi.

61. "Shavohid at-tavzih vat-tashih li-mushkilot al-Jomi' as-Sahih"ning muallifi ash-Shayx Jamoluddin Muhammad ibn Abdulloh ibn Molik an-Nahviy (vafoti 1273 yil) o'z asarida "Sahih al-Buxoriy"ning nahviy (grammatik) jihatdan murakkab o'rinlarini sharhlagan. Olman sharqshunosi Karl Brokkelmanning yozishicha, Ibn Molik "at-Tavziyh fi i'rob al-Buxoriy" nomli boshqa bir sharh ham yozgan.

62. Alloma As-Sayyid Abdulavval ibn al-A'lo al-Husayniy al-Javonfuriy (vafoti 1561 yil) qalamiga mansub sharh "Fayz al-boriy" deb ataladi. Afsuski ushbu sharh haqida boshqa ma'lumotlarga ega emasmiz.

63. "Nur al-qoriy" nomli sharh va uning muallifi ash-Shayx Nuriddin ibn Shayx Muhammad Solih al-Ahmad Obodiy (vafoti 1743 yil) haqida Hasanxon al-Qanujiy o'zining "Ithof an-nubalo" nomli asarida ba'zi ma'lumotlarni beradi.

64. Olim Ismoil ibn Muhammad ibn Abdulhodiy al-A'jluniy (vafoti 1749 yil) "al-Fayz al-joriy" nomli sharhini 1728 yilda Damashqdagi al-Masjid an-Nabaviyda yoza boshlagan edi.

65. Abul-Hasan Muhammad ibn Ahmad al-Jiyoniy an-Nahviy (vafoti 1148 yil) qalamiga mansub asar "Sharh g'ariyb Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. Afsuski yozma manbalarda ushbu sharhning tafsilotlari haqida hechqanaqa ma'lumot keltirilmagan.

66. Abul-Hasan Ali ibn Nosiruddin (vafot etgan yili ma'lum emas) yozgan sharh "Siyonat al-Qoriy a'n al-xato fi Sahih al-Buxoriy" nomi bilan ataladi. Ushbu sharh haqida boshqa ma'lumotlarga ega emasmiz. "Ma'uvnat al-qoriy" nomli boshqa bir sharh Abul-Hasan Ali ibn Nosiruddin Muhammad ibn Muhammad al-Molikiy (vafot etgan yili noma'lum) tomonidan yozilgan. Mazkur ikki sharh haqida boshqa ma'lumotlarga ega emasmiz.

67. Alloma Siddiq Hasanxon al-Qanutiy o'zining "al-Hitta" nomli asarida olim ash-Shihob Ahmad ibn Ali ibn Umar ibn Solih al-Maniyniy al-Usmoniyning (vafoti 1760 yil) "Izoat ad-Diroriy" va imom Abdurrahmon al-Ahdal al-Yamaniyning (vafoti 1450 yil) "Misboh al-qoriy” nomli sharhlari haqida ba'zi ma'lumotlarni keltiradi.

68. Birqator qimmatli asarlarning muallifi, taniqli adib G'ulom Ali al-Baljaromiy (vafoti 1786 yil) qalamiga mansub sharh "Zav' ad-Diroriy" deb ataladi. Muayyan darajada qimmatli bo'lgan keng qamrovli bu sharh, afsuski, oxirigacha yetmay qolgan.

69. "Ziyo as-soriy" nomli sharhning muallifi alloma Abdulloh ibn ash-Shayx Solim ibn Muhammad al-Basriy al-Molikiy (vafoti 1722 yil) bo'lib, uch jilddan iborat mazkur sharhning ikki nusxasi Qustantaniyaning qo'lyozma fondlarida-biri Nur Usmoniya, ikkinchisi Sulton Boyazid kutubxonalarida saqlanadi.

70. Alloma as-Sayyid Muhammad ibn Ahmad al-Ahdal al-Yamaniy (vafoti 1881 yil) qalamiga mansub sharh "Sullam al-qoriy" deb atalib, afsuski, uni haqida boshqa ma'lumotlarga ega emasmiz.

71. "Nur as-soriy" nomli sharh muallifi alloma ash-Shayx Hasan al-Adviy al-Hamzoviy al-Molikiy (vafoti 1888 yil) bo'lib, o'n jilddan iborat bu sharh Qohirada nashr etilgan.

72. "Hall Sahih al-Buxoriy" nomli ikkita sharh ma'lum bo'lib, ulardan birining muallifi ash-Shayx Ahmad Ali as-Sahornafuriydir. Uning qalamiga mansub sharh "Sahih al-Buxoriy"ning murakkab o'rinlarini anglashda juda foydalidir.  Shuningdek olim Mirza Hayrat ad-Dehlaviyning (vafoti 1899 yil) ham aynan "Hall Sahih al-Buxoriy" nomli sharhini ham aytib o'tish zarur.

73. Imom al-Buxoriyning "Sahih" asariga yozilgan qator sharhlar (izohlar, hoshiyalar) "Ta'liyqa" nomi bilan ataladi. Manbalarda ulardan birqanchasi haqida ma'lumotlar keltiriladi. Shular jumlasidan:

-Mavlo Lutfulloh ibn Hasan at-Tavqotiyning (u 1495 yilda qatl etilgan) hoshiyasi "Ta'liyqa Sahih al-Buxoriy" deb atalib, u imom al-Buxoriy asarining faqat dastlabki qismlariga bag'ishlangan.

-Alloma Shamsuddin Ahmad ibn Sulaymon ibn Kamol Posha (u 1535 yilda vafot etgan) qalamiga mansub ta'liyqa haqida hechbir ma'lumotga ega emasmiz.

-Mavlo Fazl ibn Ali al-Jamol (vafoti 1584 yil) yaratgan ta'liyqa haqida deyarli hechbir ma'lumot uchratmadik.

-Muslihiddin al-Mustafo ibn Sha'bon as-Sururiy (vafoti 1563 yil) qalamiga mansub ta'liyqa hajm jihatidan katta bo'lib, u "Sahih al-Buxoriy"ning yarmigacha qamragan.

-Mavlo Husayn ibn Rustam al-Kafaviy (vafoti 1604 yil)ning qalamiga mansub ta'liyqaning tafsilotlari ma'lum emas.

-Alloma as-Sanadiy al-Hanafiy (vafoti 1725 yil) qalamiga mansub ta'liyqa Qohirada nashr etilgan.

74. "A'vn al-boriy li-hall adillat al-Buxoriy" nomli sharhning muallifi alloma an-Navvob Abu at-Tayyib Siddiq Hasanxon Bahodir (vafoti 1890 yil) bo'lib, bu asar qimmatli sharhlardan hisoblanadi.

75. “Sharh tajriyd as-Sahih liz-Zubaydiy" nomli sharhning muallifi ash-Shayx Abdulloh ibn Hijoziy ibn Ibrohim ash-Sharqoviy (vafoti 1813 yil) bo'lib, ushbu sharh haqida hechbir ma'lumotga ega emasmiz. Ayni shu nomda sharh yozgan boshqa bir olim-ash-Shayx ibn al-Qosim al-G'aziy (vafoti 1531 yoki 1512 yil) asari haqida ham boshqa ma'lumotlar uchratmadik.

76. "Muxtasar Sahih al-Buxoriy" nomli sharh imom Jamoluddin Abul-Abbos Ahmad ibn Umar ibn Ibrohim al-Ansoriy al-Qurtubiy vafoti 1258 yil) qalamiga mansub bo'lib, imom al-Buxoriy asarining muxtasar sharhi bo'lgan ushbu asar haqida boshqa ma'lumotlar uchratmadik.

77. "At-Tajriyd as-sariyh li-ahadis al-Jomi' as-sahih"ning muallifi Zaynuddin Abul-Abbos Ahmad ibn Ahmad ibn Abdullatif ash-Sharjiy az-Zubaydiy (vafoti 1489 yil) bo'lib, imom al-Buxoriyning asarini o'rganuvchilar uchun bu sharh g'oyatda foydali asardir. "At-Tajriyd" Qohirada ham nashr etilgan.

78. "Irshod as-somi' val-qoriy al-muntaqiy min Sahih al-Buxoriy" nomli sharh alloma Badruddin Hasan ibn Umar ibn Habib al-Halabiyning (vafoti 1377 yil) qalamiga mansub bo'lib, nomidan ham ko'rinib turganidek u "Sahih"dan tanlab olingan hadislarning sharhiga bag'ishlangan.

79. Olim Abdulloh ibn Saad ibn Abu Hamza al-Azadiy (vafoti 1278 yil) qalamiga mansub sharh "An-Nihoya fi bad' al-xayr val-g'oya" deb ataladi. Bu muxtasar holdagi sharh hadis ilmi bilan shug'ullangan harbir ilm tolibi uchun g'oyatda foydali asar bo'lib, u Qohirada nashr etilgan.

80. "Sharh muxtasar al-Buxoriy"ning muallifi alloma Ahmad ibn ash-Shayx Ahmad ibn Muhammad ash-Shijoa'iy (vafoti 1783 yil) bo'lib, ushbu asar haqida boshqa ma'lumotlar uchratmadik.

81. "Bahjat an-nufus" nomli sharh Abdulloh ibn Saad ibn Abu Jamra al-Azadiy (vafoti 1276 yil) bo'lib, uning qo'lyozma nusxasi Qustantaniyadagi Valiyuddin Sulton Boyazid kutubxonasida saqlanadi.