Hadis ilmining istilohlari

Payg'ambar alayhissalomdan sodir bo'lgan har bir hikmatga (so'zga) ba'zan sunnat, ba'zan hadis, ba'zan esa xabar yoki bo'lmasa asar ham deyiladi. Ushbu istilohlarning orasida bo'lgan muayyan farqni bilish uchun ularning har qaysisi ustida alohida to'xtalish maqsadga muvofiqdir.

Sunnat iborasi arab tilidagi "sanna" fe'lidan kelib chiqib, biz bu o'rinda uning xilma-xil lug'aviy ma'nolari ustida to'xtalmaymiz. Payg'ambar alayhissalomning sunnati ma'nosiga kelsak, masalan, "sanna olloh" ya'ni Olloh sunnatini (to'g'ri yo'lni) bayon qilganligini anglatadi. Ollohning sunnati-ya'ni ollohning ahkomlari, u buyurgan va man qilgan ishlar anglanadi. Qur'oni karimda "sunnat" iborasi o'n yetti marta kelgan bo'lib, barcha o'rinlarda ollohning hukmlari muqarrar joriyligini ifodalagan.

Istiloh ma'nosida sunnat-bu Payg'ambar alayhissalomning so'zlari, harakatlari, amru farmonlari yoki Payg'ambarlik ba'sa (missiya)laridan boshlab to vafotlarigacha xulqiy sifatlarigacha bo'lganlar haqida sahobalar yoki tobe'iynlar tarafidan aytilgan so'z va harakatlar sifatida keladi.

Hadisning bir lug'aviy ma'nosi "yangi" demakdir. Bu nom bilan atalishining boisi shundaki, har bir aytilayotgan xabar o'zida qandaydir yangi fikrni bildirgan. Shuningdek uni ilgari nozil bo'lgan Qur'oni karimning iste'molda bo'lgan qadimiy kalimalaridan ajratish ham ko'zda tutilgan. Istiloh ma'nosida hadis-bu Payg'ambar alayhissalomga mansub so'z, amal (harakat), xulqiy sifatlari va shaklu-shamoyillardan tashqari, sahoba va tobe'yinlarga mansub etilgan fikrlar va qavllar ham kiradiki, chunki ular Payg'ambar davrining jonli guvohlaridir. Nubuvvatlik (Payg'ambarlik) davri haqidagi axborlar, shuningdek Payg'ambar alayhissalomning nabiylik (missiya) ba'sasidan oldingi hayotlari va nubuvvat ahdlari haqidagi kalomlar ham hadisga kiradi. Ikki-sunnat va hadis-tushuncha (konsepsiya)ni bir-biriga qiyos qilsak, albatta, bular o'rtasida muayyan farq zohir bo'lib, hadis sunnatga nisbatan keng qamrovlidir. Birinchidan sunnatga Payg'ambar alayhissalomning nabiylik davrlaridan oldingi axborlar ham, shuningdek Payg'ambarning shaklu shamoyillari haqidagi xabarlar ham kirmaydi. Jumladan uning jismi-jasadi, qaddi-qomati, sochi, sihhatlariyu-betobliklari, qanday taomlarni marg'ub ko'rgan, qanday taomlarni xush ko'rmagan kabilar ham kirmagan.

Darhaqiqat qator olimu-ulamolar sunnat bilan hadis o'rtasidagi aniq farqni sharhlab o'tganlar. Masalan: Abdurrahmon ibn al-Mahdiydan (vafoti 812 yil) "Sufyon as-Savriy hadisda peshvo bo'lib, sunnatda esa peshvo (imom) emas, al-Avzo'iy esa sunnatda imom (peshvo) bo'lib, hadisda esa peshvolardan sanalmagan. Molik ibn Anas bo'lsa ikkalasida (hadisda va sunnatda) ham peshvodir", degan fikri keltiriladi. Mana shu mulohazalarga tayanib aytish mumkinki, hamma sunnatlar hadis hisoblanib, lekin barcha hadis ham sunnat bo'lavermaydi.

Ba'zi hollarda hadisga nisbatan xabar iborasi ham qo'llaniladi. Chunonchi har bir hadis insonlarga Payg'ambar alayhissalomning holi-ahvollaridan muayyan bir xabar keltiradi, garchan xabar hadisga nisbatan umumiyroq tarzda bo'lsa-da. Bu shu sababdan sodir bo'ladiki, xabarda zamon va makon bilan bog'liq bo'lmagan holda odamlardan nimaiki eshitilgan bo'lsa hammasi naql qilinadi. Shu boisdan ham barcha hadislar xabar hisoblanib, ayni vaqtda barcha xabarlar hadis bo'lavermaydi. Mana shu xususiyatlarga binoan hadislar bilan shug'ullanadigan olimlar muhaddis laqabi bilan atalib, xabar (yoki u tarix ham deyiladi) bilan shug'ullanganlarga al-Ixboriy laqabi qo'llaniladi.

Sanad va Matn. Payg'ambar alayhissalomning hadislari ikki asosiy qismdan: Sanad va matndan tashkil topadi. Sanad: Biz bu o'rinda sanadning xilma-xil lug'aviy ma'nolari xususida to'xtalmaymiz.

Lug'at kitoblarida (masalan Ibn Manzurning "Lison ul-arab", Ibn Forisning "Mu'jam maqoyis al-lug'at", 3-jild, 105-bet) bu haqda batafsil keltirilgan. Lekin hadis ilmidagi sanadning istiloh sifatidagi ma'nosiga kelsak, sanad-bu Payg'ambar alayhissalomning iborasimi yoki boshqaga mansub iboragami olib borib bog'laydigan vositadir. Matnga asoslanib xabar yetkazishga yoki bo'lmasa boshqacha qilib aytganda hadisni birinchi bo'lib aytgan (qoili)ga yetkazish isnod deyiladi. Sanad bu roviylarning silsilasidan tashkil topgan. Umumlashtirgan holda aytadigan bo'lsak, sanad va isnod muayyan bir tushunchani bildirib, shu xususidan ham arab tilida “sanad al-hadis” yoki “isnod al-hadis” deb bir ma'noda baravar yuritilaveradi.

Matn: Uning ham bir qancha lug'aviy ma'nolari bo'lib, hadis ilmida esa istiloh sifatida matnda (tekstda, bayonda) ko'zga tutilgan ma'nolarni anglatuvchi so'zlardan (lafzlarga) iboratdir. Boshqacha ibora bilan aytadigan bo'lsak, matn-sanadning maqsadi va matlabidir. Chunonchi sanad vosita, matn esa maqsaddir. Mazmun jihatdan matnda buyruqlar, ko'rsatmalar, man etishlar, turli xabarlar, ahkomlar ifoda etiladi.

Hadislar ham o'z navbatida ikki toifaga bo'linadi: Qudsiy hadislar (al-hadis al-qudsiy) va Payg'ambar hadislari (al-hadis an-Nabaviy). Qudsiy hadislar bular Payg'ambar alayhissalomdan rivoyat qilinib, unga qo'shimcha Olloh ta’lo (yoki Olloh taboraka va ta'lo) degan (qola Olloh ta'lo, qola Olloh a'zza va jalla) iboralar keltiriladi. Ulamolar bu xususda munozara qilishib: qo'shilgan qo'shimcha faqat so'z (qavl) qo'shimchasimi yoki mazmunga ham qo'shimcha keltiriladimi degan savolni o'rtaga tashlaganlar. Oqibatda bu masalada ikki nuqtai nazar vujudga kelgan. Ulardan birinchisi: Qudsiy hadislarning lafzi Olloh tomonidan aytilgan bo'lib, Payg'ambar alayhissalomga qanday vahiy keltirilgan bo'lsa, shundayligicha yetkazganlar, degan fikrni ilgari suradi. Ikkinchi toifa esa qudsiy hadislarining lafzi (so'zi) Payg'ambar alayhissalomga, uning mazmuni (ma'nosi) esa Olloh ta'loga mansub bo'lib, arshi a'lodan ilhom yoyinki tush ko'rish (manom) tarzida uqdirilgan fikrlar degan g'oyani qo'llab-quvvatlaydilar. Odatda qudsiy hadislar tavjiyh (yo'l-yo'riqlar ko'rsatish) va ruhiy salohiyatni ko'tarish mavzularini qamrab, shari'at masalalari va ahkomlariga doir bo'lmaydi. Chunonchi qudsiy hadislar o'z mazmun mohiyati jihatidan ruhoniy qudsiy (muqaddaslik) tamoyillarga ega bo'lib, insonni rabboniyati bilan bog'laydi, uning ajali va rizqi-ro'zini xavf-xatardan himoya qiladi, zulm va adovatdan ogoh etib, uni sobitqadam va bardoshli bo'lishga da'vat etadi. Muxtasar aytadigan bo'lsak, ular o'ziga xos bir ilohiy ko'rsatmalar bo'lib, muqaddaslik maqomiga loyiq ko'rilgan rabboniy yo'l-yo'riqlardir. Albatta sahih qudsiy hadislar adad jihatidan Payg'ambar alayhissalom hadislaridan juda kamdir. Olim al-Munoviy o'zining "A l- Ithofot as - sanniyya fi l -ahodiys al - qudsiya" ("Qudsiy hadislar haqida yuksak tuhfalar") nomli asarida qudsiy hadislarni to'plab ulardan atigi ikki yuz yetmish ikkitasini zikr qilgan.

Payg'ambar alayhissalomning hadislariga kelsak, ular uning so'zlari (qavllari), harakatlari, ahkomlari, shakli-shamoyillari hamda xulqiy fazilatlari va sifatlarini qamrab, bunda lafz ham, ma'no ham Rasulullohning o'zlaridan sodir bo'lgandir.

Hadis ilmi bilan shug'ullanganlar ham, umuman islom dini tarixi bilan shug'ullanganlar ham sahoba va tobe'iy degan istilohlarga duch kelishi tabiiydir. Ayni vaqtda hadislarning ishonchli, to'g'ri (sahih)ligini aniqlashda ham ushbu shaxslarning alohida hissasi bor. Shu boisdan ham ular haqida birqadar ma'lumot berishlik maqsadga muvofiqdir.

Sahoba (arab tilida birligi sahobiy, ko'pligi esa sahoba, ashob shaklida bo'ladi) hadis ilmida istiloh sifatida qo'llanib, nubuvvatdan keyin Payg'ambar alayhissalom bilan muloqotda bo'lgan va vafotigacha iymonida davom etib islomiy hayot kechirgan har qanday musulmon sahobalardan deb ataladi. Sahobalikning bir nechta shartlari bo'lib, ular quyidagilardir:

a) u kishi musulmon bo'lishi va kofirlar bilan muloqotda bo'lmasligi shart. Agar u muloqotda bo'lib undan keyin islomni qabul qilgan bo'lsa ham baribir sahobalardan hisoblanmaydi.

Tobe'iylar (ko'pligi tobe'iynlar) deb sahobalarning suhbatida bo'lib ulardan rivoyat qilganlarga aytiladi. Ba'zi olimlar (masalan al-Hokim an-Naysoburiy, Abu Amr ibn as-Saloh kabilar) sahobalarni ko'rganu lekin ulardan hadis eshitmagan bo'lsa ham tobe'iynlarga mansub etganlar.Tobe'iynlarning hadisshunoslik ravnaqidagi hissalari katta bo'lib, hatto Qur'oni karimda ham ularning fazilatlari haqida bashorat qilingan.