|
So'fiylikning paydo
bo'lishi va shakllanishi.
Tasavvufga asos bo'lgan
tarkidunyochilik
kayfiyatlari deyarli Islom
bilan bir davrda yuzaga
keldi. So'fiylikning ilk
namoyandalari deb
Payg'ambar (s.a.v.)ning Abu
Dardo, Abu Zarr, Huzayfa (vafotlari
VII asrning ikkinchi yarmi)
kabi sahobalari
hisoblanadi. Ammo
Islomdagi asketik-mistik
oqimning shakllanishi VIII
asrning o'rtalari va IX
asrning boshlariga
tegishli. Bu davrda
so'fiylar qatoriga
muhaddislar, qorilar,
qussoslar, Vizantiya bilan
chegara urushlarida
qatnashgan jangchilar,
kosiblar, tijoratchilar,
shu jumladan Islomni qabul
qilgan xristianlar
kirganlar. Bu davrda
so'fiy
yoki at-tasavvuf
terminlari hali keng
tarqalmagan edi: uning
o'rniga zuhd (tarkidunyochilik)
yoki zohid, obid so'zlari
ishlatilar edi. Islomdagi
bu mistik-asketik oqimning
paydo bo'lishi va taraqqiy
etishiga musulmon
jamiyatidagi birinchi ikki
asr davomidagi
siyosiy-ijtimoiy
beqarorlik, diniy
hayotning murakkabligi,
uning natijasida kelib
chiqqan ma'naviy-g'oyaviy
izlanish va boshqa
dinlarning, xususan,
xristianlikning ta'sirini
ko'rsatish mumkin.
Ilk davr so'fiylarining,
aniqrog'i, zohid va
obidlarining o'ziga xos
xususiyatlaridan - Qur'oni
karim oyatlari ustida
chuqur fikr yuritish,
Qur'on va Payg'ambar (a.s.)
sunnatlariga qat'iy amal
qilish, kechalarini nafl
ibodatlar bilan bedor
o'tkazish, kunduzlari
ro'za tutish, hayot
lazzatlaridan voz kechish,
gunohdan saqlanish, hokim
va harbiylardan o'zini
uzoq tutish, halol va
harom orasini juda uzoq
tutish (vara'), o'zini
Alloh ixtiyoriga
topshirish (tavakkul) va
hokazolarni ta'kidlash
mumkin. Jumladan, fikr,
rizo, sabr xususiyatlari
ularga xos edi.
So'fiylik ta'limotlari
mo'taziliylardagi mavhum
ilohiyotga oid fikrlar,
obro'li shaxslarga
ko'r-ko'rona taqlid qilish,
muqaddas matnlarga
so'zma-so'z itoat etishdan
farqli o'laroq, insonga
asosiy ob'yekt sifatida
qaraydi: insoning
amallarini boshqaradigan
ruhoniyatining mayda
qirralarini ham chuqur
tahlil qilish, shaxsiy
kechinmalarga e'tibor
bilan qarash va diniy
haqiqatlarni chuqur his
qilish ularga xos
xususiyatlardan edi.
Shuning uchun ham ziyrak
psixolog, "ilm
al-qulub va-l-xavotir"
- "qalblar va fikrlar
ilmi"ga asos solgan
Al-Hasan al-Basriy bekorga
so'fiylikning
asoschilaridan
hisoblanmaydi.
Al-Hasan al-Basriyning
ashoblari, basralik
zohidlar - Raboh ibn Amr,
Rabi'iy al-Adaviy,
Ad-Doroniylarning (VIII-IX
asrlar) va'z va
ma'ruzalarida Allohga
bo'lgan sof muhabbat, unga
yaqinlashishga bo'lgan
intilish haqidaga fikrlar
paydo bo'ldi.
O'sha davrdan boshlab ular
so'fiylikka aniq, mistik
harakter bag'ishlab, so'fiylik
mafkurasining
o'ziga xos xususiyatiga
aylandi.
|
